ΑΓΙΟΣ ΘΕΩΝΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (16ος αἰ.)

Σειρά: Ἀδιάφθοροι Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας (ἀπό τό ὁμώνυμο ἔργο τοῦ Καθηγητοῦ Ἀντ. Μάρκου).

Γραπτή μαρτυρία ἤ προφορική παράδοση γιά τήν καταγωγή του δέν διασώθηκε. Οἱ σχετικές μέ αὐτόν μαρτυρίες ὑπάρχουν στόν Βίο τοῦ Γέροντός του Ὁσιομάρτυρος Ἰακώβου. Ἀπό αὐτές προκύπτει, ὅτι ἦταν μοναχός τῆς Μονῆς Παντοκράτορος Ἁγίου Ὄρους καί ἀκολούθησε τόν Γέροντά του ἀρχικά στήν ἔρημο τοῦ Ἄθω καί ἔπειτα στήν Αἰτωλία. Μετά ἀπό μακροχρόνια ἄσκηση στή Μονή Τιμίου Προδρόμου Δερβέκιστας (κοντά στήν Ναύπακτο), ἀκολούθησε τήν Συνοδεία στήν Ἀδριανούπολη, ὅπου μαρτύρησαν ὁ Γέροντάς του Ἰάκωβος καί οἱ παραδελφοί του Διάκονος Ἰάκωβος καί Μοναχός Διονύσιος, τήν 1η Νοεμβρίου 1520.
Διαδέχθηκε τόν Νεομάρτυρα Γέροντά του στή διοίκηση τῆς Μονῆς Προδρόμου. Ἀργότερα ἦρθε μέ τήν συνοδεία του στή Μονή Σίμωνος Πέτρας καί ἀπό ἐκεῖ στή Γαλάτιστα, ἔξω ἀπό τήν Θεσσαλονίκη, ὅπου ἀνακαίνισε "ἐκ βάθρων" τό Μονύδριο τῆς ἁγ. Ἀναστασίας τῆς Φαρμακολυτρίας, τό ὁποῖο ἀνέδειξε Πατριαρχική καί Σταυροπηγιακή Μονή μέ 150 μοναχούς. Ἀνακόμισε στή Μονή τά μαρτυρικά Λείψανα τοῦ Γέροντα καί τῶν παραδελφῶν του. Ἀναδείχθηκε Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης ("ἀπό Παροναξίας"), "γνήσιος καί ἄριστος μαθητής γενόμενος τοῦ Ἀρχιποίμενος Χριστοῦ".
Κοιμήθηκε εἰρηνικά καί ἐνταφιάσθηκε στή Μονή του. Τό Λείψανό του ἀνακομίσθηκε ἀδιάφθορο καί σήμερα φυλάσσεται ἐκεῖ, ἐνδεδυμένο πλήρη ἀρχιερατική στολή (βλ. Ἀρχιμ. Χατζῆ - Παρθενίου Κάρδαρη, "Ὁ ἅγ. Θεωνᾶς Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης - Βίος, Πολιτεία καί Ἀκολουθία αὐτοῦ", 1947).
Ἡ μνήμη του τιμᾶται τήν 4η Ἀπριλίου καί τοπικῶς στή Μονή του καί τήν Δ' Κυριακή τῶν Νηστειῶν.