ΙΔΡΥΣΙΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ

ΑΓ. ΛΑΖΑΡΟΥ  ΛΑΡΝΑΚΟΣ

Παράδοση και ιστορικές μαρτυρίες

Πηγή: www.ayioslazaros.org

Σημαντικό κέντρο της εκκλησιαστικής λατρείας στη Λάρνακα, αποτελεί ο εντυπωσιακός ναός στο κέντρο της πόλεως και αφιερωμένος στον πολιούχο της Άγιο Λάζαρο. Η θέση του ναού μέχρι και τον περασμένο αιώνα ήταν δίπλα στη θάλασσα, γεγονός που συνέβαλε στην ταύτιση του μνημείου με την πόλη της Λάρνακος, αφού αποτελούσε το πρώτο μεγαλοπρεπές κτήριο που αντίκρυζε κανείς πλησιάζοντας στο λιμάνι της Λάρνακας. Αυτό επιβεβαιώνουν άλλωστε τόσο τα περιηγητικά κείμενα, όσο και οι μεσαιωνικοί πορτολάνοι και χάρτες της Κύπρου.

Ο ναός στη σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα αρκετών μεταγενέστερων επεμβάσεων και ανακατασκευών. Σχετικά με την ίδρυση του πρώτου ναού οι γραπτές πηγές σιωπούν. Περιορισμένης κλίμακας ανασκαφές στον περίβολο και στο εσωτερικό του ναού απεκάλυψαν κιβωτιόσχημους τάφους και μαρμάρινες σαρκοφάγους προστιθέμενες στην πληθώρα αντίστοιχων αναφορών σε περιηγητικά κείμενα και επιβεβαιώνοντας την άποψη, πως ο ναός θεμελιώθηκε επάνω σε αρχαίο νεκροταφείο. Μία εξ αυτών βρίσκεται σήμερα έξω από το εκκλησιαστικό μουσείο του ναού, ενώ μία άλλη φέρει στη μακρά της πλευρά ως επιγραφή το όνομα "ΦΙΛΙΟΥ", στοιχείο που οδήγησε τη νεώτερη παράδοση να την ταυτίσει με τη λάρνακα του αγίου Λαζάρου, στην οποία όμως κατά το Συναξάρι της Κωνσταντινουπόλεως "εγκεκόλαπτο γράμματα ετερόγλωσσα: Λάζαρος ο τετραήμερος και φίλος Χριστού". Το αγίασμα και η λάρνακα, που μέχρι την πρόσφατη πυρκαϊά του 1970 προσκυνούσαν οι πιστοί, βρισκόταν στην κρύπτη, κάτω από το χώρο μεταξύ της σημερινής Aγίας Tράπεζας και του Διακονικού είχε μία οπή από την οποία ανέβλυζε μύρο, όπως ήδη από το 19ο αιώνα γράφει ο Αμερικανός Iεραπόστολος Lυίόnzυ Wάίίinόί Pόάsό.

Σύμφωνα με ανασκαφικη έρευνα φαίνεται πως ο πρώτος αυτός ναός είχε τη μορφή τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής Bασιλικής και δεδομένης της τριμερούς διάρθρωσης του Iερού του, δεν πρέπει να κτίσθηκε πριν από τα μέσα του έκτου αιώνος. Κατά τη διάρκεια των Αραβικών επιδρομών (649-965) πρέπει να καταστράφηκε και στο χώρο που εκτείνεται σήμερα το τριμερές Iερό να κτίσθηκε ναός μικρότερων διαστάσεων. Ανασκαφικές ενδείξεις ενισχύουν την υπόθεση, πως ο σημερινός ναός είναι ο τρίτος κατά σειράν που κτίσθηκε στον ίδιο χώρο που υψώνονταν και οι δύο προηγούμενοι. Σύμφωνα με το Συναξάρι της Κωνσταντινουπόλεως (Κώδιξ Siίmυnιiάnus 12ος-13ος αι.) ο Bυζαντινός Aυτοκράτωρ Λέων Στ΄ ο Σοφός (886 -912), "Ώσπερ εκ τινος επιπνοίας" ανήγειρε περίλαμπρο ναό στην Κωνσταντινούπολη αφιερωμένο στον Άγιο Λάζαρο και έπειτα απέστειλε αντιπροσώπους στη Λάρνακα, στον τόπο που προφανώς ήταν γνωστό από την τοπική παράδοση, αλλά και από απόκρυφη Διήγηση ("Βίβλος του Λαζάρου"), ότι είχε ταφεί ο Άγιος Λάζαρος. Στο χώρο του μικρού εκείνου ναού λοιπόν φαίνεται πως "εύρε τό Άγιον εκεινο λείψανον εν τη Κιττιαίων πόλει κείμενον υπό γην εν μαρμαρίνη λάρνακι". Στα πλαίσια της Μακεδονικής Αναγέννησης των τεχνών, οπότε μεταξύ άλλων συγκεντρώθηκαν και πολλά Άγια λείψανα στην Κωνσταντινούπολη, όπως της Μάρθας και της Μαρίας από την Έφεσο, του αγίου Μανδηλίου από την Έδεσσα της Συρίας, ανακομίσθηκε και το Λείψανο του αγίου Λαζάρου το 898/9 (κατ΄ άλλους το 901). Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία αυτά πρέπει ο ναός στη σημερινή του μορφη να κτίσθηκε στις αρχές του 10ου αιώνος με Αυτοκρατορική χορηγία, όπως διαφαίνεται και από το πολύπλοκο αρχιτεκτονικό σχέδιο του τρουλλαίου ναού. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως την περίοδο εκείνη εξαπλώνεται και η εικονογραφία του αγίου Λαζάρου ως Επισκόπου Κιτίου, όπως βλέπουμε σε τοιχογραφία (β΄ ήμισυ 10ου αι.) στην εκκλησία των Στεφάνων (Tυkάli Kilissό II) στην Καππαδοκία και στην κύλικα του Ρωμανού Β΄(959-963), στο θησαυροφυλάκιο του αγ. Μάρκου Βενετίας. Ανάλογες απεικονίσεις του Λαζάρου ως Επισκόπου συναντούμε και σε άλλους μεταγενέστερους ναούς που συνδέονται με την Κωνσταντινούπολη, όπως στο ναό της Spάsά-Nόίόιitsy (12ου αι.) πλησίον του Νόβγκοροντ (Nυvωυίυι), στους αγίους Αποστόλους στο Πέρα Χωριό Νήσου, στην Παναγία της Ασίνου, Παναγία του Άρακος κ.α.

Ελάχιστες πληροφορίες σώθηκαν από την ανέγερση του ναού μέχρι την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς. Σύμφωνα με κάποιες ενδείξεις είναι πολύ πιθανόν ο ναός να μετατράπηκε σε Καθολικό μοναστήρι, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας στη Μεγαλόνησο. Κάποιοι περιηγητές κάνουν λόγο για Μινορίτες μοναχούς. Μεταγενέστερες αναφορές (Piόtίυ ιόllά Vάllό) που υπέθεσαν πως ο Άγιος Λάζαρος είχε μετατραπεί μετά τη Φραγκοκρατία σε Ουνιτικό Αρμενικό μοναστήρι δε φαίνεται να έχουν ιστορική βάση. Προέρχονται, όπως φαίνεται, από τη μνεία κάποιων περιηγητών (P. ιόllά Vάllό, 1625) για Αρμενικές επιγραφές σε εξωτερικό τοίχο του ναού, οι οποίες όμως δε σώζονται πλεόν. ΄Ηδη ο περιηγητής Mάίtini (1760-7) σε παράρτημα του έργου του αναφέρεται εκτεταμένα στο θέμα και μας πληροφορει, ότι επρόκειτο απλώς για επιγραφές Αρμενίων προσκυνητών.

Kατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας προστέθηκε ο νότιος εξωνάρθηκας εν είδει προστώου με εμφανή τα Γοτθικά αρχιτεκτονικά στοιχεία (κυλινδρικοί κίονες με συμφυή κιονόκρανα, Γοτθικές υδρορρόες, σταυροθόλια) και διακοσμημένος με ζεύγη λεόντων κοντά στην είσοδο του ναού. ΄Οπως φαίνεται από αρχιτεκτονικά κατάλοιπα (γενέσεις τόξων) στη δυτική πλευρά του εξωνάρθηκα, φαίνεται πως αυτός συνεχιζόταν προς δυσμάς. Ο εξωνάρθηκας αυτός μετατράπηκε ουσιαστικά σε κύρια είσοδο προς το ναό μέχρι και σήμερα καταργώντας ουσιαστικά τη Βυζαντινή δυτική πρόσβαση. Η βόρεια είσοδος του ναού, που οδηγούσε στο κλίτος στο οποίο λειτουργούσαν οι Καθολικοί, κοσμήθηκε επίσης με μνημειακή πρόσοψη αποτελούμενη μαρμάρινη επένδυση των τοίχων και από τέσσερεις γεισίποδες που ανέχουν αέτωμα. Στο βόρειο υπέρθυρο εντοιχίσθηκε επίσης εντός μεταλλίου το ένσταυρο οικόσημο του Βασιλείου των Ιεροσολύμων, προσφέροντας μία ακόμη μαρτυρία για την περίοδο των Φραγκικών μετασκευών στο ναό. Στη νοτιοδυτική στέγη της εκκλησίας σώζονται λίθινες βαθμίδες που οδηγούν στην ανωδομή και στο κωδωνοστάσιο.

Όπως επιβεβαιώνεται από μαρτυρίες περιηγητών (Hάns Bόίnhάίι vυn Eptinωόn, Allόsάnιίυ Rinuηηini, Piόίίό Bάίέάtίό, ανώνυμος Γάλλος), φαίνεται πως ο ναός του αγίου Λαζάρου είχε υποστεί κάποια εκτεταμένη καταστροφή και είχε ερημωθεί τουλάχιστον μεταξυ Αυγούστου 1460 και Αυγούστου 1480. Οι αναφορές κάνουν λόγο γιά "κατεστραμένη εκκλησία", η οποία είχε μετατραπεί από τους "απίστους" σε σταύλο όνων και χοίρων. Δυστυχώς οι πολύ αποσπασματικές πληροφορίες επιτρέπουν μόνον υποθέσεις για τα αίτια της εγκατάλειψης του ναού, όπως π.χ. οι επιδρομές των Μαμελούκων στη Λάρνακα το 1425. Μόλις το 1484 (F. Suίiάnυ) έχουμε την πρώτη αναφορά, πως ο ναός λειτουργείται, χωρίς αυτό να σημαίνει την πλήρη ανακαίνιση και αποκατάσταση των ζημιών, για τις οποίες κάνουν και πάλι λόγο περιηγητές λίγο αργότερα (Huόn, 1487, G. Aυυάωάίt, 1534).

Φαίνεται επίσης πως στον προαύλειο χώρο του ναού πρέπει να υπήρχε εκτεταμένο κοιμητήριο, που θάπτονταν και Καθολικοί και το οποίο αναφέρεται ήδη από το 1480 (Piόίίό Bάίέάtίό) μέχρι το 1838 (L. W. Pόάsό). Η ύπαρξη (ταφικού;) παρεκκλησίου προσκολλημένου στο βόρειο κλίτος του ναού αναφέρεται σε περιηγητικά κείμενα (Dάppόί) και επιβεβαιώνεται και από χαλκογραφία της εποχής.

Οι Οθωμανοί μετέτρεψαν το ναό σε ισλαμικό τέμενος (τζαμί) (1570) και το 1589 πώλησαν τον Άγιο Λάζαρο στους "΄Ελληνες", δηλαδή στους Ορθοδόξους έναντι 3.000 άσπρων. Φαίνεται πως μεταξύ του Καθολικού κλήρου της Λάρνακος και των Ορθοδόξων επήλθε κάποια συμφωνία, ίσως λόγω κάποιας οικονομικής βοήθειας για την ανακαίνιση του ναού, ώστε να χρησιμοποιείται το βόρειο κλίτος του και από τους Καθολικούς δύο ημέρες το χρόνο: Την ημέρα της αγίας Μαγδαληνής και το Σάββατο του Λαζάρου. Η συμφωνία αυτή, η οποία ίσχυε μέχρι το 1794, βασίζεται σε παλαιότερη παράδοση, αφού ήδη επί Ενετοκρατίας, όπως μαρτυρούν οι περιηγητές Mάίtin vυn Bάumωάίtόn (1508) και Jάηήuόs Lό Sάiωό (1518), λειτουργούσαν στο ναό οι μεν Ορθόδοξοι στο κεντρικό κλίτος, οι δε Καθολικοί στο πλάγιο.

Από την περίοδο αυτή σώζεται η Λατινική Αγία Τράπεζα, σκαλισμένη σε ενεπίγραφο αρχαίο βάθρο και ένας μαρμάρινος άμβωνας, με αποξεσμένα τα ενετικά, κατά τους περιηγητές, οικόσημα, που έφερε στην περιφέρεια και ο οποίος μεταγενέστερα μετατράπηκε σε μαρμάρινη κολυμβήθρα και μέχρι σήμερα εκτίθεται στο μουσείο του ναού. Οι πληροφορίες αυτές που βασίζονται κυρίως σε περιηγητικά κείμενα του 16ου αι. και εξής αναφέρουν επίσης πως ένα όρυγμα, το οποίο βρισκόταν σε βάθος τεσσάρων βαθμίδων κάτω από το Ιερό, λατρευόταν ως ο τάφος του αγίου Λαζάρου και αποτελούσε Πανορθόδοξο προσκύνημα, όπως άλλωστε μαρτυρούν Ρωσικά και εν γένει Σλαβικά αφιερώματα της εποχής. Σε έγγραφα του 18ου και 19ου αι. ο Άγιος Λάζαρος χαρακτηρίζεται πλέον ως μοναστήρι με συνοδεία πατέρων. Πάντως ως μονή πρέπει να είχε κυρίως προσκυνηματικό χαρακτήρα ενώ σημαντικό τμήμα των προσόδων του προερχόταν από την ενοικίαση των κελλίων του, που περιέκλειαν το ναό (το 1867 ανέρχονταν σε 20 περίπου), σε ναυτικούς και εμπόρους, οι οποίοι κατέφθαναν στο λιμάνι, όπως μαρτυρείται ήδη από τον 16ο αιώνα (Cυtυviηus).

Στην εξωτερική πλευρά του νοτίου τοίχου του ναού έχουν εντοιχισθεί ήδη από το 19ο αιώνα επιτύμβιες πλάκες προερχόμενες από το Ορθόδοξο κοιμητήριο, ενώ υπεράνω της δυτικής εισόδου του ναού έχει εντοιχισθεί λαϊκό λιθανάγλυφο που απεικονίζει δικέφαλο αετό και ιχθείς.

Η μορφή του αγίου Λαζάρου με τον περίβολο να περικλείει το ναό και η μνημειακή πύλη στα ανατολικά σωζόταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνος, όπως φαίνεται από φωτογραφίες της εποχής.