Τρίτη 23 Νοεμβρίου 2010

ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΥΠΑΤΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ;

Της κ. Κωνσταντίνας Παλαμιώτου - Θωμαϊδου

Με αφορμή την πρεμιέρα κινηματογραφικής ταινίας «Agora», σχετικά με τις συνθήκες θανάτου της Φιλοσόφου Υπατίας, ο οποίος εσφαλμένα αποδίδεται σε Χριστιανούς και εμπλέκει και τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας άγ. Κύριλλο, η κυρία Κωνσταντίνα Παλαμιώτου-Θωμαΐδου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων, Δρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών, δημοσίευσε μια σχετική με το θέμα ενδιαφέρουσα φιλολογική μελέτη της. Ακολουθεί το κείμενο της μελέτης της η οποία αρχικά αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα freemonks. gr. (Γιά λόγους τεχνικούς το κείμενο δημοσιεύεται σέ μονοτονικό σύστημα).

Στην Αλεξάνδρεια στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. στην περιρρέουσα φιλοσοφική και θεολογική ατμόσφαιρα κυριαρχούσε η πολυφωνία και η ένταση καθώς και η παρουσία δύο αντιδιαμετρικά αντιθέτων προσωπικοτήτων: του Κυρίλλου Πατριάρχου Αλεξανδρείας και του Επάρχου Ρώμης Ορέστου, ο οποίος συμπαθούσε τους οπαδούς της Εθνικής θρησκείας.
Εκτός από τους Χριστιανούς και τους Εθνικούς, υπήρχαν ακόμη οι αιρετικοί Νοβατιανοί και οι Ιουδαίοι, οι οποίοι την εποχή εκείνη ήταν οι κατεξοχήν αντίπαλοι των Χριστιανών καθώς, αφενός μεν «έχαναν» από τους κόλπους τους όσους εδέχοντο την Νέα Θρησκεία και απάρτιζαν την ομάδα των νεοφώτιστων Ιουδαιοχρισταινών, αφετέρου δε «διεκδικούσαν» από τους Χριστιανούς τον προσηλυτισμό των Εθνικών, οι οποίοι τότε έμοιαζαν να ψάχνουν μια μονοθεϊστική θρησκεία σε αντικατάσταση της θρησκείας των παρηκμασμένων ήδη ειδώλων.
Μέσα σε αυτό το κλίμα οι βιαιότητες των Ιουδαίων εναντίον των Χριστιανών εθορύβησαν τον Πατριάρχη Κύριλλο, ο οποίος μετά το κλείσιμο των ναών των σχισματικών Νοβατιανών, έθεσε ως κατεξοχήν στόχο της αντιπαράθεσής του την ανταπόδωση των βιαιοτήτων των Ιουδαίων με το κλείσιμο των συναγωγών τους. Σε αυτή τη δράση του αντιτάχτηκε πρωτίστως ο Έπαρχος Ρώμης Ορέστης, ο οποίος ήδη είχε προχωρήσει σε διωγμούς, φυλακίσεις και θανατώσεις Χριστιανών.
(Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενδεικτικό της εποχής είναι το ακόλουθο: Σε εξέγερση μοναχών κατά του Ορέστου, που ευνοούσε τους Εθνικούς, συνελήφθη ένας από αυτούς ο Αμμώνιος, ο οποίος αφού υποβλήθηκε σε φοβερά βασανιστήρια κατά τη διάρκεια της ανάκρισης απέθανε. Αν και ήταν ταραχοποιός και φανατικός δεν του άξιζε βεβαίως τέτοια τύχη).
Οι Έλληνες της Αλεξάνδρειας ήταν κυρίως Εθνικοί και Χριστιανοί. Ωστόσο ορισμένοι από αυτούς εδέχοντο την Ιουδαϊκή θρησκεία και ονομάζοντο, όπως γνωρίζουμε και από τις Πράξεις των Αποστόλων, προσήλυτοι. Η Νεοπλατωνική φιλοσοφία επίσης είχε εκπροσώπους τόσο στην Εθνική όσο και στη Χριστιανική θρησκεία, ανάλογα με την βαρύτητα που απέδιδαν οι εκφραστές της στην μεταφυσική ή στην ορθολογική εκδοχή των διδασκαλιών της αντιστοίχως.
Στον ιστορικό περίγυρο της εποχής, εξέχουσα γυναικεία προσωπικότης υπήρξε η φιλόσοφος Υπατία αριστοκρατικής καταγωγής, νεαρά, μορφωμένη, ωραία, διακρινόμενη τόσο για τη σοφία, όσο και για την αρετή της. Δεν σώζονται συγγράμματά της φιλοσοφικά, είναι ωστόσο γνωστό από παράλληλες ιστορικές πηγές, όπως το λεξικό Σούδας, ότι εξέφρασε την ορθολογική εκδοχή του Νεοπλατωνισμού, ενώ συγχρόνως ήταν μαθηματικός, γεωμέτρις και αστροφυσικός.
Ορισμένες πληροφορίες για την ίδια έχουμε επίσης από τον μαθητή της Συνέσιο τον Κυρηναίο, τον μετέπειτα επίσκοπο Πτολεμαΐδος. (P.G. 66, 132).
Η χαρακτηριστική επιθυμία της για ενάρετο και άσπιλο βίο, καθώς και η επιθυμία της να παραμείνει αγνή υπήρξε από της εποχής της ακόμη παροιμιώδης, όπως και ο απότομος και «τραυματικός» τρόπος που απογοήτευσε όσους την πλησίαζαν με ερωτικού είδους προθέσεις.
Η εξαίρετη αυτή γυναικεία προσωπικότης βρέθηκε στη μέση της θύελλας των θρησκευτικών μηχανογραφιών των Ιουδαίων της Αλεξάνδρειας της εποχής της. Οι συνθήκες θανάτου της είναι σκοτεινές και αδιευκρίνιστες ακόμη καί σήμερα, καθώς υποτίθεται ότι διαμελίστηκε από φανατισμένο όχλο με την προτροπή ή την ανοχή του Πατριάρχου Κυρίλλου, ενώ ως κίνητρο αυτής της άνευ επαρκούς λόγου δολοφονίας θεωρήθηκε η ερωτική της σύνδεση με τον Έπαρχο Ορέστη. Καμία λογική ωστόσο δεν μπορεί να τεκμηριώσει ως αληθοφανή την εκδοχή αυτή, εφόσον η Υπατία εξαιτίας της ιδεολογικής της αντίθεσης απέναντι στις ερωτικές σχέσεις της εποχής της, δεν είχε καμμία τέτοιου είδους σύνδεση με τον Ορέστη (παρά τους «ευσεβείς πόθους» του ιδίου και των εχθρών της Ιουδαίων).
Αντιθέτως ο θάνατός της φαινόταν καταπληκτική «πολιτική» κίνηση για τους Ιουδαίους καθώς με αυτόν οι ίδιοι επέτυχαν ταυτοχρόνως: α) Να θανατώσουν την μεγαλύτερη Ελληνίδα φιλόσοφο και επιστήμονα της εποχής της, β) να κατασυκοφαντήσουν τον υπ’ αριθμόν έναν εχθρό τους Πατριάρχη Κύριλλο, γ) να παρουσιάσουν τους χαρακτηριστικά ήπιους, γαλήνιους, ειρηνοποιούς και μακρόθυμους Χριστιανούς εκείνης της εποχής ως αιμοδιψείς δολοφόνους, δ) να δυσφημίσουν τη Νέα Θρησκεία στη συνείδηση των Ελλήνων Εθνικών και ε) να συνδέσουν το πρόσωπο του Ορέστου αρνητικά με τον Κύριλλο και να εδραιώσουν τη συμπάθεια του πρώτου απέναντί τους.
Το ισχυρότερο όμως επιχείρημα όλων είναι ότι η φιλόσοφος Υπατία είχε μεταστραφεί στον Χριστιανισμό. Υπέρ της θέσης αυτής συγκλίνουν τα ακόλουθα ενδεικτικά στοιχεία:
Υπάρχει παράδοση της Ορθοδόξου Χριστιανικής πίστεως ότι η Αγία Αικατερίνη (αν και χρονολογικά ο βίος της τοποθετείται στους χρόνους πριν το 305 μ.Χ. – έτος του μαρτυρίου της - την εποχή του Έπαρχου Κώνστα ή Κέστου, του οποίου μάλιστα θεωρήθηκε θυγατέρα, όχι όμως από έγκυρες ιστορικές πηγές αλλά από συναξάρια), σε φιλοσοφικό διάλογο με 50 σοφούς της εποχής της, τους αποστόμωσε μεταστρέφοντάς τους προς τον Χριστιανισμό και ξυπνώντας έτσι το μένος του Ρωμαίου Αυτοκράτορος, ο οποίος επεδίωξε και τελικώς επέτυχε τον μαρτυρικό θάνατό της. Για τη ζωή της Αγίας έχουμε 4 πηγές: Τον Συμεών τον Μεταφραστή (P.G.116,276-301), τον Αθανάσιο τον Ταχυγράφο και 2 άγνωστους συναξαριστές.
Η περιγραφή αυτή καθώς και η αναφορά στο όνομά της το οποίο ήταν διαφορετικό και έγινε αργότερα, λόγω της αμέμπτου ηθικής της Αεικαθερίνα (αει = πάντα, καθερίνα = καθαρή) και εκ παραφθοράς Αικατερίνα (γενική πτώση: Αικατερίνης, αργότερα δε Αικατερίνη), ισχυροποιεί την υπόθεσή μας, ότι η Υπατία και Αγία Αικατερίνη είναι ένα και το αυτό πρόσωπο.
Η βασικότερη ωστόσο παράδοση, η οποία συνδέει τη ζωή της Αγίας Αικατερίνης με αυτή της Φιλοσόφου Υπατίας, έρχεται από τη Λαοδικεία της Μικράς Ασίας.
Ο συγγραφέας Β. Μυρσιλίδης αναφέρει στο σύγγραμμά του "Βιογραφία της φιλοσόφου Ελληνίδος Υπατίας" (Αθήναι 1926), ότι στο χωριό Δενισλί, στο οποίο ο ίδιος υπηρέτησε ως Διευθυντής της Σχολής της Ελληνικής Κοινότητας το 1897, στις 25 Νοεμβρίου υπήρχε εορταστική πανήγυρις στην οποία είχε λάβει μέρος και ο ίδιος «εις τιμήν και μνήμην Υπατίας φιλοσόφου και μάρτυρος».
Ακόμη στη βιογραφία του, ο ίδιος αναφέρει ότι στο Δενισλί της Λαοδικείας υπήρχε και ναός «εκ βάθρων εις τιμήν και μνήμην της Υπατίας, της φιλοσόφου και μάρτυρος» και ότι ο Ναός αυτός πανηγύριζε στις 25 Νοεμβρίου «της παρθενομάρτυρος Αγίας Αικατερίνης υπό το όνομα της οποίας τα πλήθη των πέριξ οικούντων πιστών εορτάζουν την σοφήν ρήτορα κόρην Υπατίαν». (Β. Μυρσλίδη, Βιογραφία και Περιοδικό «Κιβωτός» Νοέμβριος και Δεκέμβριος 1953).
Η Υπατία, Ελληνίς φιλόσοφος και μάρτυρας, προστάτιδα της σπουδάζουσας νεολαίας και ιδιαιτέρως της φιλοσοφίας, τουλάχιστον κατά τη Χριστιανική παράδοση της Μικράς Ασίας είναι κατά την αντίληψή μας το ίδιο πρόσωπο με την Παρθενομάρτυρα Αγία Αικατερίνα, της οποίας τα οστά ανακαλύφθηκαν τον 8ο αιώνα μ.Χ. στο όρος Χωρήβ και βρίσκονται έως σήμερα στη Μονή Σινά.
Σε κάθε περίπτωση, κι αν ακόμη δεχτούμε ότι όλες οι ομοιότητες του βίου της παραβλεφτούν, ωστόσο είναι εύλογο να διαπιστώσουμε τουλάχιστον αυτό: α) Η φιλόσοφος Υπατία υπήρξε Χριστιανή και β) η δολοφονία της έγινε κάτω από συνθήκες συνωμοτικού σχεδίου των Ιουδαίων της εποχής εκείνης και καμμιά έγκυρη ιστορική πηγή δεν αποδεικνύει ότι την προκάλεσαν Χριστιανοί.

2 σχόλια:

  1. Αγαπητέ εν Κυρίω αδελφέ,
    Επιτρέψτε μου μια διαφωνία στο θέμα, και την αναδημοσίευση μέρους του άρθρου "Αγία Αικατερίνη και Υπατία - Μήπως η αγία Αικατερίνα είναι μυθικό πρόσωπο;", από το αφιέρωμα που δημοσιεύεται εδώ: http://o-nekros.blogspot.gr/2011/11/blog-post_25.html

    Δεδομένου ότι πριν τον 6ο αιώνα δεν έχουμε βιογραφία της αγίας (η μαρτυρία του Αθανασίου του ταχυγράφου δεν σώζεται σε αρχαιότερα αντίγραφα), ούτε όμως και καμία γραπτή αναφορά σ' αυτήν, κάποιοι θεωρούν ότι είναι ανύπαρκτο πρόσωπο, πλάσμα της φαντασίας των χριστιανών. Μάλιστα προκαλεί εντύπωση ότι ούτε ο ιστορικός του 4ου αιώνα Ευσέβιος την αναφέρει, ενώ κατά τη βιογραφία της ήταν τόσο σημαντική προσωπικότητα και προκάλεσε μάλιστα τη μεταστροφή και το μαρτύριο της συζύγου του αυτοκράτορα!
    Έτσι κάποιοι ισχυρίζονται ότι η αγία επινοήθηκε με επίδραση της βιογραφίας της γνωστής φιλοσόφου του 5ου αι. Υπατίας, που επίσης έζησε στην Αλεξάνδρεια και η περίπτωσή της θυμίζει κάπως την αγία Αικατερίνα: γυναίκα με εξαιρετική φιλοσοφική μόρφωση, θύμα θρησκευτικού φανατισμού και - κατά το ΜΥΘΟ της Υπατίας - νέα και όμορφη. Κατά τα άλλα βέβαια, η ιστορία της αγίας δεν έχει καμία σχέση με την ιστορία της Υπατίας. Φυσικά, οι προκατειλημμένοι κατά του χριστιανισμού συκοφαντούν με χαρά τους "παπάδες", ότι επίτηδες την κατασκεύασαν, ως αντίβαρο στην Υπατία, που υποτίθεται ότι σβήνει με τη λάμψη της το σκοταδιστικό χριστιανισμό...
    Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός στο βιβλίο του "Παγανιστικός Ελληνισμός ή Ελληνορθοδοξία;" παραθέτει τη μαρτυρία του Β. Μυρσιλίδη (πριν ένα αιώνα) ότι συνάντησε τιμή της Υπατίας ως αγίας στο Δενισλί της Λαοδίκειας της Μικράς Ασίας και ότι η Εκκλησία του 5ου αιώνα, μετά από πρόταση του μαθητή της και επισκόπου Συνέσιου του Κυρηναίου, αγιοποίησε την Υπατία με το όνομα "Αικατερίνη" (χωρίς όμως φυσικά να ταυτίζεται με την αγία Αικατερίνη).
    (συνεχίζεται)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Συνέχαι του προηγουμένου:
    Η άποψή μου για όλα αυτά: Η μαρτυρία του Μυρσιλίδη, καθότι αστήρικτη στις πηγές, κατ' αρχάς φαίνεται αβάσιμη. Ένας λόγιος με υπερβάλλοντα ζήλο θα μπορούσε να την πλάσει και από τη φαντασία του, συνθέτοντας μάλιστα ο ίδιος τα λίγα τροπάρια που παραθέτει ο Μυρσιλίδης, στα οποία η τιμώμενη ονομάζεται "Υπατία", όχι "Αικατερίνη".
    Η μαρτυρία όμως έχει ένα στοιχείο υπέρ της: το χαρακτηρισμό "Αικατερίνα", που κατά μία άποψη (που όμως δεν έχω καταφέρει να διασταυρώσω), προέρχεται από την τοπική φράση "Αλ Καταρίν" και σημαίνει "Η Πάνσοφη". Υπ' όψιν ότι το αρχικό όνομα της αγίας ήταν Πανδώρα και οι επιστήμονες δε γνωρίζουν με βεβαιότητα τη σημασία του χαρακτηρισμού "Αικατερίνα" που της δόθηκε.
    Ο Μυρσιλίδης είμαι βέβαιος πως δε γνώριζε την ερμηνεία που παραθέτουμε παραπάνω, αφού είναι εξαιρετικά σπάνια και ο ίδιος δεν την αναφέρει καν. Αν όμως η ερμηνεία αυτή είναι σωστή, τότε ο χαρακτηρισμός ταίριαζε στην Υπατία όσο και στην αγία Αικατερίνα και λύνεται και το μυστήριο γιατί η Υπατία να μετονομαστεί έτσι. Δεν πρόκειται για μετονομασία, αλλά για χαρακτηρισμό: όπως δηλαδή λέμε άγ. Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος, άγ. Γοβδελαάς ο Πολύαθλος, άγ. Φιλάρετος ο Ελεήμων κ.τ.λ., έχουμε εδώ αγία Υπατία η Πάνσοφος (αλ Καταριν = Αικατερίνα). Αν η διήγηση του Μυρσιλίδη είναι μυθοπλασία, πώς ταιριάζει γάντι ο χαρακτηρισμός με το πρόσωπο της Υπατίας; Έτσι λύνεται και το μυστήριο της επιφανειακής ομοιότητας των δύο προσώπων (αγ. Αικατερίνης και Υπατίας), που σκανδαλίζει ορισμένους. Και πάλι, δε μπορώ να ξέρω, ελλείψει άλλων μαρτυριών, αν τα στοιχεία του Μυρσιλίδη είναι αυθεντικά - ίσως, αίφνης, γνώριζε την ερμηνεία του ονόματος και το έβαλε ο ίδιος ή ίσως τον ξεγέλασε κάποιος άλλος, που γνώριζε. Ο Θεός να τον αναπαύσει.
    Η σιωπή των αρχαίων πηγών για την αγία Αικατερίνα φυσικά και είναι παράξενη. Η καταγραφή του Αθανασίου του ταχυγράφου δίνει μια αρχαία μαρτυρία, αλλά επειδή δεν αναφέρεται από τους παλαιότερους, εύκολα μπορεί να θεωρηθεί μυθοπλασία.
    Κατά τη γνώμη μου, είναι αφελής η σκέψη ότι οι χριστιανοί διάβασαν μια φανταστική βιογραφία (μυθιστορία) και πίστεψαν τόσο πολύ την ιστορικότητά της, ώστε μετονόμασαν και το μεγάλο μοναστήρι του Σινά σε μονή αυτής της ("ανύπαρκτης") αγίας! Ας μην ξεχνάμε ότι στο Σινά υπάρχει και το σώμα της.
    Όμως, όχι μόνο η ύπαρξη του λειψάνου της, αλλά και τα πολλά θαύματά της ανά τους αιώνες βεβαιώνουν την ύπαρξή της. Ανάλογες περιπτώσεις είναι και οι αποκαλύψεις των λειψάνων άλλων αγίων, άγνωστων προηγουμένως, όπως ο άγιος Ραφαήλ με τη συνοδεία του και ο άγιος Εφραίμ.
    Φυσικά, για να θεωρήσει κάποιος τις εμφανίσεις & τα θαύματα ενός αγίου τεκμήριο της ιστορικότητάς του, πρέπει να μην περιφρονεί τις μαρτυρίες των συνανθρώπων του και μαζί και τους ίδιους τους συνανθρώπους του. Εύκολα μπορεί να απορρίψει αυτές τις μαρτυρίες, όσο πολλές κι αν είναι, όποιοι κι αν τις καταθέτουν, χαρακτηρίζοντάς τις ψέματα απατεώνων ή φαντασίες ανόητων, ακόμα κι αν προέρχονται από καθηγητές πανεπιστημίου... Ωστόσο, μια τέτοια τοποθέτηση είναι προϊόν εγωισμού και ιδεολογικού φανατισμού, όχι "ορθολογισμού" ή "έρευνας" οποιουδήποτε είδους. Το ίδιο έχω να πω, χωρίς παρεξήγηση, και για την εύκολη (όσο και αστήρικτη) ερμηνεία ΟΛΩΝ των μαρτυριών για θαύματα ή εμφανίσεις αγίων ως παραισθήσεων.

    ΑπάντησηΔιαγραφή