Ο ΕΥΑΓΓ. ΛΟΥΚΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ

O Eυαγγελιστής Λουκας  ως  Θεομητορικός  αγιογραφος  και  οι  εικόνες  του

Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου

Σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς ήταν ο πρώτος ζωγράφος της Παναγίας.

Ο Λουκάς δεν ήταν Ιουδαίος, αλλά εθνικός, σύμφωνα δε με την παράδοση καταγόταν από την Αντιόχεια της Συρίας,Υπήρξε ένας από τους στενότερους και προσφιλέστερους συνεργούς του Αποστόλου Παύλου. Ο Μουσειολόγος και ερευνητής Μιχ. Δουλγερίδης σε σχετικό άρθρο του σημειώνει τα εξής:

«Από την εισαγωγή του Ευαγγελίου του μπορούμε να προβούμε σε ορισμένες εκτιμήσεις….. Είναι εύλογο ο «κράτιστος Θεόφιλος», για τον οποίο ο Λουκάς έγραψε το Ευαγγέλιο και στην συνέχεια και τις Πράξεις των Αποστόλων, κατά παραγγελία να έλαβε την υποχρέωση να στείλει και δύο πορτραίτα εικόνων των ηρώων της πίστης που γράφει, της Παναγίας και του Ιησού. Για να έχει και οπτική εικόνα το πώς ήταν η Παναγία και ο Ιησούς που ευαγγελίζεται στο κείμενό του, ή ακόμα να έχει ως σύμβολο πίστης. Κατά μια άλλη εκδοχή, να αναθέσει την εικονογράφηση σε κάποιον επαγγελματία ζωγράφο που πολύ πιθανόν να είχε δει ή ακούσει περιγραφές για την Παναγία και τον Ιησού ή πάλι να περιέγραψε τα χαρακτηριστικά αυτός ο ίδιος ο Λουκάς και να παρίστατο την στιγμή της εκτέλεσης της ζωγραφικής για την πιστή απόδοση της μορφής και των χαρακτηριστικών της Παναγίας και του Ιησού.Υπάρχει και η άλλη άποψη ότι ο Λουκάς αναφέρεται στα θεολογικά κείμενα ως ιατρός στο επάγγελμα και πουθενά ότι είχε ζωγραφικές ικανότητες. Πολλοί πιστεύουν ότι πιθανόν εξ αιτίας της γλαφυρότητας που παρουσίασε και περιέγραψε μέσα στο Ευαγγέλιό του την μορφή και την ζωή της Παναγίας, επειδή πράγματι είναι ο μόνος από τους τέσσερις Ευαγγελιστές για τον οποίο έχουμε τις σημαντικότερες πληροφορίες για την Παναγία, που κυριολεκτικά την περιγράφει τόσο έντονα και δηλώνει ότι είναι γνώστης πολλών πληροφοριών για την μορφή της, είναι σαν να ζωγραφίζει την φυσιογνωμία της. Είναι μια άποψη που υποστηρίζεται από μεγάλη μερίδα θεολόγων και μελετητών και η οποία έχει μια επιστημονική θέση».

Γραπτές μαρτυρίες που έρχονται να στηρίξουν την άποψη αυτή είναι περίπου πέντε αιώνες αργότερα από την εποχή που έζησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Η πρώτη καταγεγραμμένη πληροφορία που υπάρχει σε κείμενο είναι του Θεοδώρου Αναγνώστου ο οποίος στο έργο του «Εκλογαί εκ της Εκκλησιαστικής Ιστορίας Α΄", μας πληροφορεί ότι: «…η Ευδοκία Πουλχερία την εικόνα της Θεομήτορος, ην ο απόστολος Λουκάς καθιστόρησεν, εξ Ιεροσολύμων απέστειλε….».Σύμφωνα με αυτή την πληροφορία η Ευδοκία, η σύζυγος του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β, ενώ βρισκόταν στους Αγίους Τόπους, πιθανόν για προσκύνημα, αγόρασε την εικόνα της Θεομήτορος και την έστειλε στην Κωνσταντινούπολη, ως δώρο προς την Αυτοκράτειρα Πουλχερία, την σύζυγο του Αυτοκράτορα Μαρκιανού. Μαρτυρίες για την ύπαρξη της εικόνας της Παναγίας από τον Απόστολο Λουκά μας παρέχει και ο Αρχιεπίσκοπος Ανδρέας της Κρήτης, ο οποίος στο έργο του «Περί της των αγίων εικόνων προσκυνήσεως»¨γράφει: «..Τρίτον υπόδειγμα Λουκάν τον Απόστολον και Ευαγγελιστήν άπαντες οι τότε ειρήκασιν οικείαις ζωγραφήσαι χερσί αυτόν τε τον Σαρκωθέντα Χριστόν και την αυτού Άχραντον Μητέρα και τούτων τας εικόνας έχειν εις την Ρώμην εις οικίαν εύκλειαν. Και εν Ιεροσολύμοις δ΄επ΄ακριβείας κείσθαι ταύτας φασίν». Επίσης στην Συνοδική επιστολή (836μ.Χ) των Αγιοτάτων Πατριαρχών Χριστοφόρου Αλεξανδρείας, Ιώβ Αντιοχείας και Βασιλείου Ιεροσολύμων προς Θεόφιλον Αυτοκράτορα Κων/πόλεως, αναφέρεται η εξής διήγηση. Όταν η Παναγία είδε το "Πορτραίτο"  με τον Ιησού στην αγκαλιά της, τόσο ευχαριστήθηκε που ευλόγησε τον ίδιο τον Ευαγγελιστή –ζωγράφο, καθώς και την εικόνα στην οποία απεικονίστηκε και του είπε: «Η Χάρις μου μετ΄αυτής έσται».

Το 10^ο αιώνα για τον Ευαγγελιστή Λουκά ως ζωγράφο αναφέρεται και ο Συμεών ο Μεταφραστής. Αυτός χαρακτηρίζει τις εικόνες του Ευαγγελιστή Λουκά «φιλίας θερμοτάτης τεκμήριον» μετά της Θεοτόκου. Ο Καθηγητής Μάρκος Σιώτης σημειώνει τα εξής: «Ο χαρακτηρισμός αυτός σημαίνει ότι η μακραίωνη παράδοση της αρχαίας Εκκλησίας αναγνώριζε την μετά της Θεοτόκου σύναψη στενών προσωπικών σχέσεων σεβασμού, τιμής και αγάπης του Ευαγγελιστή Λουκά με την Θεοτόκο …..Οι στενές προσωπικές σχέσεις του Ευαγγελιστή Λουκά με την Θεοτόκο αναπτύχθηκαν κατά την συνεχή και πάνω από δύο χρόνια παραμονή του Ευαγγελιστή στην Παλαιστίνη, όταν ο διδάσκαλος και συνεργάτης του Απ.Παύλος ήταν φυλακισμένος στην Καισάρεια της Παλαιστίνης (58-60) μ.Χ . Κατά το διάστημα αυτό ο Ευαγγελιστής είχε την δυνατότητα να κινείται συχνότερα μεταξύ Καισαρείας και Ιεροσολύμων".

Μία άλλη μαρτυρία είναι και αυτή του Νικηφόρου Κάλλιστου, ο οποίος στην Εκκλησιαστική του Ιστορία (ΙΕ΄,14) γράφει: «Ενώ την σταλείσαν εξ Αντιοχείας εικόνα του Λόγου Μητρός ανετίθει, ην ο Λουκάς, ο Θείος Απόστολος χερσί καθιστόρει, ζώσης έτι και τον τύπον ορώσης και την χάριν τη μορφή ενιείσης». Η Αυτοκράτειρα Πουλχερία δώρισε την εικόνα του Ευαγγελιστή Λουκά στην ιδρυθείσα από αυτήν Μονή των Οδηγών, από την οποία έλαβε και η εικόνα αυτή του Αποστόλου Λουκά το όνομα ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ και θεωρείται προστάτης της Κων/πόλεως.

Ο Ι. Δαμασκηνός σε επιστολή του προς τον Αυτοκράτορα Θεόφιλο γράφει τα εξής. «Βλέπε μοι και τον Ευαγγελιστήν και Απόστολον Λουκάν, ουχί της Παναχράντου και Αειπαρθένου Μαρίας την τιμίαν εικόνα ανιστόρησε και προς Θεόφιλον έπεμψε;». Και πάλι : «Και γαρ ο θεσπέσιος Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς τον θείον και σεβάσμιον χαρακτήρα της πανάγνου Θεομήτορος Μαρίας, έτι εν σαρκί αυτής ζώσης εν Ιερουσαλήμ και τας διατριβάς ποιουμένης εν τη αγία Σιών, ζωγραφικαίς μίξεσι την της πανάγνου στήλην εν πίναξι διεχάραξεν, ως εν κατόπτρω τη μετέπειτα γενεά καταλελοιπως».(P.G τομ .95 σελ.321 και 349 .Ι.Δαμασκηνού . Λόγος αποδεικτικός περί των Αγίων και Σεπτών Εικονων)

Οι εικονογραφικές μαρτυρίες για τον Ευαγγελιστή Λουκά ως Θεομητορικό Αγιογράφο.

Η παλιότερη απεικόνιση του Ευαγγελιστού Λουκά να ζωγραφίζει την Παναγία προέρχεται από εικονογραφημένο Ευαγγέλιο που υπάρχει στην βιβλιοθήκη του Harvard (Cambridge Mass cod.gr.25,φ.52ν ).Το χειρόγραφο είναι του 11^ου αιώνα, αλλά οι μικρογραφίες του 12^ου. Παρόμοιες απεικονίσεις υπάρχουν:

-Σε Ευαγγέλιο της Μονής Αγ.Αικατερίνης Σινά (13^ος αιώνας), καθώς και σε φορητή εικόνα (1788).

-Σε τετραευαγγέλιο του 15^ου αιώνα στο Βατικανό.

-Σε φορητή Κρητική εικόνα του 15^ου που βρίσκεται στο Μουσείο εικόνων Recklinghaysen στη Γερμανία.

-Σε φορητή εικόνα του του 14^ου αιώνα στην Μονή Χρυσαλινιώτισσας στην Κύπρο.

-Σε φορητή εικόνα του 1560/1567 στο Μουσείο Μπενάκη.

-Σε αγιογραφία στην Μονή Φιλανθρωπινών στο Νησί των Ιωαννίνων (1542).

-Σε φορητή εικόνα του 16^ου αιώνα της Εθνικής Πινακοθήκης –Συλλογή Αλ.Σούτσου.

-Σε φορητή εικόνα του 17^ου αιώνα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών – Συλλογή Λοβέρδου.

-Σε αγιογραφίες στο Ναό του Αγίου Νικολάου Βίτσας (1618/9), στον ναό του Αγ.Μηνά (1619/20) στο Μονοδένδρι, καθώς και στο ναό των Ταξιαρχών, στο Καπέσοβο της Ηπείρου.

-Στη Μονή Χιλανδαρίου σε αγιογραφία (1683/4), στον ναό του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου.

-Σε αγιογραφία (1735) στην Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας.

-Σε φορητές εικόνες στο Βυζαντινό Μουσείο Βενετίας, στο Παλαιό Μουσείο Ζακύνθου, στο Μουσείο Μπενάκη και στο ναό της Παναγίας Δεξιάς στη Θεσσαλονίκη κ.α.

Αξιομνημόνευτη είναι η αγιογραφία που υπάρχει στην Μονή Κύκκου στην Κύπρο, όπου εικονίζεται ο Ευαγγελιστής Λουκάς να προσφέρει στην Παναγία την εικόνα που έφτιαξε, στον τύπο της Κυκκώτισσας.

 

Οι  εικόνες  που  αποδίδονται  στον  Ευαγγ. Λουκά.

Η ευσεβής παράδοση κάνει λόγο για 70 ή 72 εικόνες με αποστολική προέλευση , αριθμός που είναι περισσότερο συμβολικός και αντιστοιχεί στον ευρύτερο κύκλο των Αποστόλων κατά την Ανάληψη. Τρείς είναι οι εικονογραφικοί Θεομητορικοί τύποι που θεωρούνται ότι προέρχονται από τον Ευαγγελιστή Λουκά.

Α. Η Παναγία η Οδηγήτρια,

Β. Η Κυκκώτισα ή Ελεούσα.

Γ. Η Παναγία η Αγιοσορίτισσα.

Ο Φώτης Κόντογλου στο΄έργο του «Έκφρασις» γράφει τα εξής: «Εις τον χρωστήρα του Αγίου Ευαγγελιστού Λουκά απεδόθησαν έκπαλαι ολίγαι άγιαι εικόνες της Θεοτόκου ως η Πορταίτισσα εν τη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους, η της Μονής του Σουμελά εν Τραπεζούντι, η της Μονής του Προυσσού εν Ακαρνανία και τινες άλλαι».(Τόμος Α σελ.4160-έκδοση 1960).

Στον Ευαγγελιστή Λουκά αποδίδονται ακόμα και οι εικόνες της Παναγίας του Μαχαιρά, της Παναγίας της Χρυσορροιάτισσας στην Κύπρο, καθώς και ορισμένες που βρίσκονται στην Ρώμη.

Εικόνες της Παναγίας που βρίσκονται στην Ρώμη-Ιταλία  και αποδίδονται στον Ευαγγ. Λουκά.

Στην Ρώμη θεωρούνται ότι υπάρχουν οκτώ εικόνες που ακολουθούν Αποστολική παράδοση και αυτές είναι:

-Η Παναγία δεομένη από de Monastiro Rossario.

-H εικόνα Santa Maria Nova , που συνδέεται με την αχειροποίητη εικόνα της Παναγίας της Λυδδας.

-Η εικόνα Santa Maria ad Martures που βρίσκεται στο Πάνθεο της Ρώμης.

-Η εικόνα Salus Populi Romani που βρίσκεται στην Βασιλική της Santa Maria Maggiore.

-Η Παναγία η Παρηγορίτισσα που βρίσκεται στο ναό της Αγίας Μαρίας της Νέας .

-Η Παναγία Συνήγορος που βρίσκεται στο Πεδίο του Άρεως στην Ρώμη.

-Η Παναγία του Αγίου Λουκά στην Μπολώνια.

-Η Παναγία η Παρηγορίτισσα του Τορίνου.

Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ.

Θεωρείται η πρώτη απεικόνιση της Παναγίας. Η ονομασία ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ δόθηκε στην εικόνα από την Μονή των Οδηγών στην Κων/πολη όπου φυλαγόταν. Η μονή κατασκευάστηκε από τον Μιχαήλ τον Γ΄στην περιοχή των Μαγγάνων, κοντά στην Αγία Σοφία, δίπλα στην ιαματική πηγή, όπου οδηγήθηκαν από την Παναγία δύο τυφλοί και με θαυματουργικό τρόπο ανέβλεψαν.

Η εικόνα αποτέλεσε το παλλάδιο της Πρωτεύουσας και έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης από τους Αυτοκράτορες όλων των δυναστειών και κυρίως των Κομνηνών (1059-1185) και των Παλαιολόγων.Τα ίχνη της όμως χάνονται το 1453 με την Άλωση της Πόλης από τους Τούρκους. Διασώθηκαν όμως πολλά αντίγραφα της εικόνας, γι'αυτό είναι γνωστός ο εικονογραφικός αυτός τύπος της εικόνας.

Η Παναγία η Οδηγήτρια απεικονίζεται ολόσωμη ή σε προτομή, μετωπικήνα κρατά στο αριστερό χέρι τον Χριστό-Εμμανουήλ και με το δεξί χέρι, μπροστά στο στήθος να δείχνει προς Αυτόν.

Η επωνυμία Οδηγήτρια έχει και συμβολική σημασία, καθώς  η κίνηση του χεριού της Παναγίας που δείχνει τον Χριστό, μας οδηγεί, μας δείχνει τον δρόμο της σωτηρίας .Παράλληλα είναι και μία χειρονομία ΜΕΣΙΤΕΙΑΣ και ΔΕΗΣΗΣ. Ο Χριστός ευλογεί με το δεξί χέρι και με το αριστερό κρατάει κλειστό ειλητάριο. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εικόνας είναι η απόσταση ανάμεσα στην Παναγία και στον Χριστό.Τα βλέμματά τους δεν συναντιώνται, αλλά ούτε και τα πρόσωπά τους εφάπτονται.