Ἡ Ἁγία Η' ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ, Ἰω. Καρδάση

         Η Η΄ Οικουμενική Σύνοδος, που συνεκλήθη από την Ενιαία, Μία Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία είναι η τελευταία Οικουμενική Σύνοδος, που συνεκλήθη πριν να εκδηλωθεί το Σχίσμα του 1054, κατά το οποίον το Πατριαρχείο της Ρώμης αποκόπηκε από την Εκκλησία. Θα εξετασθούν οι Σύνοδοι, που συνεκλήθησαν πριν την Η΄ Οικουμενική, η ίδια η Η΄ Οικουμενική, το κυριότερο θέμα της Συνόδου, που ήταν η καταδίκη της προσθήκης στο Σύμβολο της Πίστης, καθώς και η διατύπωση του νέου Όρου της Η΄ Συνόδου.

 

            1.- Σύνοδοι πριν από τη σύγκλιση της Η΄ Συνόδου.

            Η πρώτη Σύνοδος, που συνεκλήθη τον Θ΄ αιώνα, υπό τον ΚΠόλεως Φώτιο Α΄ (859-867 και 877-886) ήταν η ΑΒ΄ Σύνοδος του 861 επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Γ΄. Στη Σύνοδο συμμετείχαν και δυο εκπρόσωποι του Ρώμης Νικολάου Α΄ (858-867), οι Πόρτου Ροδοάλδος και Αναγνίας Ζαχαρίας, καθώς και 318 πατέρες. Έργο της Συνόδου ήταν η καθαίρεση του ΚΠόλεως Ιγνάτιου Α΄ ομοφώνως, καθότι η εκλογή του ήταν αντικανονική κατόπιν της επέμβασης της αυτοκράτειρας Θεοδώρας. Το έγγραφο της καθαίρεσης υπέγραψε και ο ίδιος ο Ιγνάτιος. Η Σύνοδος εξέδωσε 17 Κανόνες κυρίως διοικητικού περιεχομένου, αλλά και κανονισμούς του μοναχικού βίου. Η Σύνοδος αυτή δεν χαρακτηρίζεται ως Οικουμενική, αν και είχε όλα τα γνωρίσματα μιας τέτοιας Συνόδου.

            Τη Σύνοδο αυτή ακολούθησε σύνοδος στη Ρώμη, υπό τον Νικόλαο Α΄ το 863, η οποία καθαίρεσε τον Φώτιο και αναγνώρισε, ως κανονικό Πατριάρχη τον Ιγνάτιο. Αργότερα, το 866 προέκυψε το βουλγαρικό ζήτημα, με την παρέμβαση της Ρώμης στα εσωτερικά της Βουλγαρικής Εκκλησίας, που δημιούργησε προβλήματα και αταξία στην Εκκλησία. Την επέμβαση αυτή κατάγγειλε ο Φώτιος με εγκύκλιό του σ’ όλους τους Πατριάρχες της Ανατολής. Ακολούθησε άλλη μία σύνοδος στην ΚΠολη, το 867, με συμμετοχή των Επισκόπων του Πατριαρχείου ΚΠόλεως, η οποία καθήρεσε τον Φώτιο και τον Νικόλαο Α΄ και καταδίκασε την προσθήκη στο Σύμβολο, επανέφερε δε τον Ιγνάτιο στο θρόνο. Την ίδια χρονιά δολοφονήθηκε ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ και ανέλαβε ο Βασίλειος Α΄, ο δε Ρώμης Νικόλαος απεβίωσε. Νέα σύνοδος συνεκλήθη το 869 με αντιπροσώπους του νέου Πάπα Αδριανού Β΄ (867-872) καθώς και των άλλων Πατριαρχείων. Η σύνοδος αυτή καθήρεσε τον Φώτιο και αναγνώρισε τον Ιγνάτιο, θεωρείται δε από τη Ρώμη ως Η΄ Οικουμενική. Το 877 απεβίωσε ο Ιγνάτιος και εξελέγη εκ νέου ο Φώτιος, τον οποίον αναγνώρισε και ο Ρώμης Ιωάννης Η΄ (872-882) με σύνοδο στη Ρώμη.

 

            2.- Σύγκλιση της Η΄ Οικουμενικής Συνόδου.

            1/ Η Η΄ Οικουμενική συγκλήθηκε για τρεις κυρίως λόγους: α/ την αποκατάσταση του Μ. Φωτίου, β/ την επίλυση του βουλγαρικού ζητήματος, γ/ τη διευθέτηση των αποσχισθέντων Ιγνατιανών Επισκόπων

            2/ Η Σύνοδος συγκλήθηκε από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄ Μακεδόνα.

            3/ Συμμετείχαν 383 Επίσκοποι από τα πέντε Πατριαρχεία Ρώμης, ΚΠόλεως, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων.

            4/ Η Σύνοδος αναγνώρισε όλες τις προηγούμενες 7 Συνόδους, ως Οικουμενικές, η ίδια δε αυτοχαρακτηρίσθηκε ως Οικουμενική.

            5/ Εξέδωσε Όρο Πίστεως, στον οποίον εμφαίνεται το ακαινοτόμητον του Συμβόλου Νικαίας-ΚΠόλεως.

            6/ Εξέδωσε 3 Ιερούς Κανόνες.

            Η Σύνοδος συνήλθε στην ΚΠολη από τις 14 Νοεμβρίου 879 μέχρι το Μάρτιο 880, με την παρουσία 383 πατέρων από όλα τα Πατριαρχεία, καθώς και οι αντιπρόσωποι του Ρώμης Ιωάννη Η΄, οι οποίοι συμφώνησαν κατά πάντα με τις αποφάσεις της Συνόδου και υπερθεμάτισαν. Πραγματοποίησε 7 συνεδριάσεις και κρατήθηκαν πρακτικά. Κατατάσσεται στις Οικουμενικές Συνόδους, καθότι έχει όλα τα εχέγγυα προς τούτο, πλην όμως δεν έχει αναγνωριστεί επισήμως, ως τέτοια από την Εκκλησία. Θεωρείται δε η τελευταία Οικουμενική Σύνοδος, με την παρουσία των 5 Πατριαρχείων και προ του Σχίσματος του 1054.

            Η Σύνοδος ασχολήθηκε με τη σύνταξη και έκδοση δογματικής αποφάσεως, δηλ. Όρου Πίστεως, με το οποίον καθόρισε, ότι το Σύμβολο Νικαίας-ΚΠόλεως πρέπει να μείνει απαραχάρακτο και αμετάβλητο ενάντια σε κάθε αλλοίωση και παραχάραξη και ειδικώς εναντίον της εκπορεύσεως του αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού, από τους Λατίνους, η οποία προσθήκη αποτελεί και τη βασική δογματική διαφορά Ανατολής και Δύσης. Ο Όρος συντάχθηκε και αναγνώσθηκε στην 6^η συνεδρία παρόντος και του αυτοκράτορα, στα ανάκτορα, ενώ οι άλλες έξη πραγματοποιήθηκαν στον ναό της αγίας Σοφίας.

            Η Σύνοδος αναγνώρισε την προηγουμένη αυτής Ζ΄ Σύνοδο, ως Οικουμενική και αποκατέστησε την κοινωνία μεταξύ Ρώμης και ΚΠολης, ενώ επικύρωσε και την εκλογή του Φωτίου και των χειροτονιών αυτού. Αναγνώρισε στον Ρώμης το πρωτείο τιμής, αλλά όχι το πρωτείο εξουσίας, ενώ οι αποφάσεις του Ρώμης και του ΚΠόλεως είναι τελεσίδικες στα όρια της επικράτειάς τους, αναγνωρίζοντας αντιστοίχως και στους δυο, ότι δεν έχουν δικαίωμα ανάμειξης υπερορίως στα καθήκοντα του άλλου. Επίσης θα πρέπει οι κατά τόπους Εκκλησίες να φυλάττουν τα αρχαία έθιμα και τις παραδόσεις τους. Αναγνωρίζει επίσης και την από λαϊκού αθρόον εις Αρχιερέα εκλογής.

 

            3.- Εξάσκηση πρωτείου και αποδοχή κοσμικής εξουσίας

            Η εξάσκηση του πρωτείου εξουσίας από τον Επίσκοπο Ρώμης σ’ ολόκληρη την Εκκλησία γεννήθηκε με τη δημιουργία της Εκκλησίας της Ρώμης και υποβοηθήθηκε από Οικουμενικές και Τοπικές Συνόδους, όπου εκδηλώθηκε το πρωτείο, χωρίς αντίδραση από τους Πατέρες και τούτο για να μη δημιουργηθεί Σχίσμα (κατά τον άγιο Νεκτάριο). Έτσι έχουμε:

            Σύνοδος της Σαρδικής, που θέσπισε το έκκλητο των κληρικών προς τον πάπα Ρώμης

            Β΄ Οικουμενική Σύνοδος, που απέπεμψε τον ΚΠόλεως άγιο Γρηγόριο Θεολόγο, με απαίτηση του πάπα Δάμασου Α΄,

            Σύνοδος Καρθαγένης, που ανέθεσε στη Ρώμη να διευθετήσει το Σχίσμα Ρώμης και Αλεξανδρείας, λόγω του ΚΠόλεως Ιω. Χρυσόστομου και όχι σε Σύνοδο

            Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος, όπου ο Ρώμης άγιος Κελεστίνος Α΄ παρουσιάζεται, ως διάδοχος του αποστόλου Πέτρου, ο οποίος είναι έξαρχος και κεφαλή των αποστόλων, κίων της Πίστεως, θεμέλιο της καθόλου Εκκλησίας, κ.λπ.

            Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος, όπου παρουσιάζεται ο Ρώμης άγιος Λέων Α΄, ως αρχιεπίσκοπος πάσης της οικουμένης και πασών των εκκλησιών, πατέρας και πατριάρχης και μιλάει δι’ αυτού ο απόστολος Πέτρος! 

            Ε΄ Οικουμενική Σύνοδος, στην οποίαν ο Ιουστινιανός θέσπισε με νόμο (131 νεαρά) το πρωτείο εξουσίας του Ρώμης, σ’ όλη την Εκκλησία.

            ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδος, που δέχτηκε την επιστολή του Ρώμης αγίου Αγάθωνα, με τις αξιώσεις του τις σχετικές με το πρωτείο εξουσίας

            Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος, της οποίας τα πρακτικά έστειλε ο Ρώμης Αδριανός Α΄, στον αυτοκράτορα της Δύσης Κάρολο Α΄ το Μέγα, φερόμενος έτσι, ως ο υπέρτατος ηγέτης της καθόλου Εκκλησίας

            Ιγνατιανή Σύνοδος, που αναγνώρισε τις παπικές αξιώσεις περί του πρωτείου.

            Η΄ Οικουμενική Σύνοδος, που δεν έφερε σχεδόν καμία αντίδραση στις υπερφίαλες αξιώσεις και θέσεις του Ρώμης Ιωάννη Η΄ (αναφέρονται αναλυτικά κατωτέρω).

            Εξάσκηση, αλλά και αναγνώριση του πρωτείου έχουμε και από πολλούς αγίους Πάπες, αλλά και Πατριάρχες της Εκκλησίας μας, όπως: Κλήμη Α΄ (προς της Εκκλησία της Κορίνθου), Ανίκητου (στη διένεξη με τον Σμύρνης άγιο Πολύκαρπο), Στεφάνου Α΄ (εναντίον δυο αφρικανικών συνόδων υπό τον Καρχηδόνος Κυπριανό), Κελεστίνου Α΄ (στην Γ΄ Οικουμενική), ΚΠόλεως Φλαβιανού (που αποδέχτηκε το πρωτείο του Ρώμης, Ιστ. Ελλ. Έθνους, τ. Ζ΄, σελ. 113), Αλεξανδρείας Κυρίλλου Α΄ (που αποδέχτηκε το πρωτείο του Ρώμης), Ρώμης Λέοντα Α΄ (στην Δ΄ Οικουμενική), ΚΠόλεως Ανατόλιου (που αποδέχτηκε το πρωτείο του Ρώμης, καθότι χωρίς την επικύρωση από τον Ρώμης, ουδείς κανών ισχύει!). Ρώμης Γρηγόριου Α΄ Διάλογου (ισχυροποίησε το πρωτείο, ως υπεύθυνος ολοκλήρου της Εκκλησίας), Ρώμης Αγαπητού (που εκτός από το πρωτείο, απαίτησε και πέτυχε την αναγνώριση και του αλάθητου), Ρώμης Μαρτίνου (υπήρξε ακλόνητος υποστηρικτής του πρωτείου της Εκκλησίας της Ρώμης), Ρώμης Αγάθωνα (άσκησε και τόνησε ιδιαίτερα το πρωτείο) και ΚΠόλεως Ιγνατίου (που υπογράφει, ότι ακολουθεί την αυθεντία του αποστολικού θρόνου!).

            Αποδοχή του πρωτείου έχουμε και από αγίους της Εκκλησίας μας, όπως: Ιππώνος Αυγουστίνου, Ιερώνυμου, Θεόδωρου, Ιωσήφ και Πλάτωνος τους Στουδίτες (άγιος Νεκτάριος, Αι Οικουμενικαί Σύνοδοι), Μαρκιανού, Ιουστινιανού, Γεώργιου αγιορείτη, Βουλγαρίας Θεοφύλακτου (Ράνσιμαν, Δύση και Ανατολή σε Σχίσμα), κ.ά.

 

            4.- Υπερφίαλες αξιώσεις του Ρώμης Ιωάννη Η΄, στη Σύνοδο

            Πέτρος ο ευλαβέστατος πρεσβύτερος, καρδινάλιος και τοποτηρητής του αγιωτάτου πάπα Ιωάννου, είπεν^. «Ευλογητός ο Θεός, ότι εύρομεν την αγιωσύνην υμών υγιαίνουσαν^. επισκέπτεται υμάς ο άγιος Πέτρος» (!!!). Διέγνωσε την επίσκεψη του αγίου Πέτρου προς τον Φώτιο, κάτι που γίνεται μόνον προς τον Ρώμης!

            «Αδελφοί και συλλειτουργοί, ον τρόπον φιλόστοργος πατήρ τα εαυτού τέκνα επιζητεί, αλλά μην και αγαθός ποιμήν τα εαυτού τέκνα επιζητεί, αλλά μην και αγαθός ποιμήν τα εαυτού πρόβατα, δια των αυτού επιστολών και τοποτηρητών νουθετών και οδηγών και επισκεπτόμενος υμάς, βουλόμενος πάσαν την αγίαν του Θεού Εκκλησίαν ενωθήναι και γενέσθαι μίαν ποίμνην και ένα ποιμένα» (ο καρδινάλιος Πέτρος εννοεί τον πάπαν Ρώμης, ως τον ένα ποιμένα, ενώ ο Χριστός δια της φράσεώς του αυτής (Ιω. 10. 16) εννοεί εαυτόν και μόνον).

            «Διό, ταύτην την ομόνοιαν και εν τη καθ’ υμάς εκκλησία οράσθαι και πρυτανεύεσθαι επιποθούντες, την των Ρωμαίων αγίαν εκκλησίαν δια των αποκρισαρίων υμών και θειοτάτων γραμμάτων υμών κατελάβετε,………..αλλά γαρ εκ ποίου διδασκάλου παρελάβετε ταύτα ποιείν, άξιον διερωτήσαι, ή δήλον εκ του κορυφαίου των αποστόλων Πέτρου, ον κεφαλήν πασών των εκκλησιών τέθεικεν ο Κύριος ειπών^. Ποίμαινε τα πρόβατα μου. ου μόνον δε, αλλά και εκ των αγίων Συνόδων και διατάξεων, έτι δε εκ των ιερών και ορθοδόξων και πατρικών οσίων θεσπισμάτων τε και διδαγμάτων, καθώς και αι θείαι και ευσεβείς υμών συλλαβαί μαρτυρούσι» (άμετρος έπαρσις του πάπα Ρώμης, καθότι ο πάπας ταυτίζεται προς τον Χριστό και τον Πέτρο. Αποκάτω οι οικουμενικές σύνοδοι, κάτωθεν οι πατέρες της εκκλησίας και τελικά υποκατάσταση της Αγίας Γραφής δια του πάπα!!!).

            «Δια τούτο και ημείς τη αυθεντία του κορυφαίου των αποστόλων Πέτρου χρώμενοι, μετά πάσης της καθ’ ημάς αγιωτάτης εκκλησίας παρεγγυώμεθα υμίν, και δι’ υμών τοις τε αγιωτάτοις αδελφοίς και συλλειτουργοίς ημών πατριάρχαις Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων, και τοις λοιποίς αρχιερεύσει τε και ιερεύσει και παντί τω πληρώματι της εκκλησίας Κωνσταντινοπουλιτών….» (ο πάπας εμφαίνεται εδώ να είναι υπεράνω όλων και οι πατριάρχαι της Εκκλησίας πάντες υποκάτω αυτού και ο Ρώμης χαρίζει στον ΚΠόλεως την εξαιρετική τιμή να τον έχει δεύτερο και μεσάζοντα μεταξύ αυτού και των άλλων Πατριαρχών!!!).

            «Ο οικουμενικός και αποστολικός πάπας Ιωάννης, ταύτην την εξουσίαν εκ του κορυφαίου των αποστόλων Πέτρου ειληφώς, δέδωκε και τω αγιωτάτω πατριάρχη Φωτίω δια την αυτήν εξουσίαν δεσμείν τε και λύειν» (δηλ. ο Ρώμης είναι ο χορηγών εις τον ΚΠόλεως την επισκοπικήν εξουσίαν του δεσμείν και λύειν!!!).

            «Ην γαρ εξουσίαν (του δεσμείν και λύειν) και προ της ημών ελεύσεως παρά Θεού λαβών είχεν, εδιπλασίασε ταύτην δια της εντολής του αγιωτάτου πάπα» (Δηλ. ενώ προηγουμένως ο ΚΠόλεως δεν την είχε αυτή την εξουσία, τώρα παρουσιάζεται, ότι την είχε μεν, αλλά την διπλασίασε, λόγω του Πάπα, δηλ. φαιδρότητες, για να δειχθεί ότι ο Πάπας και πάλιν είναι ο ανώτερος όλων!!!).

            Η αποδοχή και της κοσμικής εξουσίας του Επισκόπου Ρώμης, από τους πατέρες της Συνόδου, στο πρόσωπο του Ιωάννη Η΄, παρά την απαγόρευση, που θεσπίζει ο ζ΄ κανόνας της Δ΄ Οικουμενικής, όπως προηγουμένως είχε κάνει παρομοίως η Ζ΄ Οικουμενική, που αναγνώρισε στο πρόσωπο του Αδριανού Α΄ τον κοσμικό αρχηγό του παπικού κράτους, δίνει πλέον το δικαίωμα στον εκάστοτε  Επίσκοπο Ρώμης να είναι και ο κοσμικός αρχηγός του κράτους του Βατικανού. Η παραδοχή αυτή και των δυο εξουσιών (εκκλησιαστικής και πολιτικής) σ’ ένα και το αυτό πρόσωπο δημιουργεί προηγούμενο. Ακριβώς βέβαια το ίδιο συμβαίνει και με τον εκάστοτε Αρχιεπίσκοπο Κύπρου, που έγινε δεκτός, ως φορέας και των δυο εξουσιών, από όλες τις Οικουμενικές Συνόδους, από της Ε΄ και μετά.

            5.- Κων/πόλεως άγιος Φώτιος Α΄ ο Μέγας (6 Φεβρουαρίου) (858-867, 877-886)

            Ο άγιος Φώτιος ελέγχεται, ότι ανέχθηκε τα αντικανονικά έθιμα της Ρώμης, εφ’ όσον δεν θα ίσχυαν για την Εκκλησία της ΚΠολης. Γνώριζε βέβαια, ότι «ουκ έστι πίστις το αθετούμενον» (Μ. Φωτίου, επιστολή Β΄) και συνεπώς δεν υπήρχε λόγος σχίσματος. Τέτοια ήταν:

            - Νηστεία του Σαββάτου (νε΄ Πενθ.)

            - Κατάλυση αρτυσίμων την α΄ εβδομάδα Μ. Τεσσαρακοστής (κθ΄, πθ΄ Πενθ.)

            - Απαγόρευση γάμου ιερέων (ε΄ Αποστ.)

            - Χρίσμα μόνον από Επίσκοπο (ουδείς κανών το επιβάλλει)

            - Κατάργηση απαγόρευσης πνικτού και αίματος (ξγ΄ Αποστ. ξζ΄ Πενθ.)

Στη Σύνοδο του 879, η αποκατάσταση του Μ. Φωτίου με τη Ρώμη έγινε με την αναγνώριση του Συμβόλου της Πίστης χωρίς τη προσθήκη και χωρίς την αποβολή των ανωτέρω αντικανονικών πράξεων της Εκκλησίας της Ρώμης.

            Το ερώτημα βέβαια είναι, αν είχε το δικαίωμα ο ΚΠόλεως να επιτρέπει στον Ρώμης παρέκκλιση από Ι. Κανόνες της Εκκλησίας ή αν αυτό μπορεί να γίνει μόνο με απόφαση Οικουμενικής Συνόδου; Πάντως ουδείς των τριών Κανόνων που εξέδωσε η Η΄ Οικουμενική Σύνοδος του 879 αναφέρει τίποτε τέτοιο. Φαίνεται, ότι ο Φώτιος υποχώρησε στο θέμα αυτό, που θεωρείται έλασσων, για να επιτύχει την καταδίκη του Φιλιόκβε, που είναι το μέγιστον.

            Στη Σύνοδο αυτή οι παπικοί κατέθεσαν πέντε αιτήματα για ειρήνευση μεταξύ Ρώμης και ΚΠολης: α/ Η Βουλγαρία ανήκει στη δικαιοδοσία της Ρώμης, β/ Μη προαγωγή λαϊκού σε Επίσκοπο, γ/ Ο ΚΠόλεως να εκλέγεται από Επισκόπους της δικαιοδοσίας της Εκκλησίας αυτής και όχι από άλλη Εκκλησία, δ/ Απόρριψη των Συνόδων κατά Φωτίου και ε/ Απόρριψη πάντων των διαταρασσόντων την ειρήνη μεταξύ των Εκκλησιών. Η Σύνοδος απέρριψε τα τρία πρώτα αιτήματα και δέχτηκε τα δυο τελευταία. Η απόρριψη των τριών πρώτων αιτημάτων δεν άρεσε στον πάπα Ιωάννη Η΄, ο οποίος εκφράζει αυτή του την αντίρρηση σε επιστολές του τόσο στον αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄, όσο και στον πατριάρχη Φώτιο Α΄, τονίζοντας ότι αποδέχεται σε γενικές γραμμές τη Σύνοδο, αλλά αν οι αποκρισάριοι του έπραξαν κάτι αντίθετο με τις οδηγίες του, τότε τα αποφασισθέντα είναι άκυρα γι’ αυτόν. Βέβαια αυτά θεωρούνται πρωτάκουστα, αλλά αυτά ακριβώς είναι η βάση του reservatio mentalis, που είναι αμιγώς ιησουίτικης έμπνευσης (αγίου Νεκταρίου, τα αίτια του Σχίσματος, τ. Α΄, σελ. 289-290). Κάτι παρόμοιο έκανε και ο προηγούμενος πάπας Νικόλαος Α΄, του οποίου οι απεσταλμένοι υπέγραψαν την αποκατάσταση του Φωτίου στην ΑΒ΄ Σύνοδο του 861. Ο πάπας, με τη σύνοδο του Λατερανού του 863, ακύρωσε την αποκατάσταση του Φωτίου και καθαίρεσε τόσο τον Φώτιο, όσο και τους αντιπροσώπους του, για υπέρβαση της εξουσιοδότησης, που είχαν.

            Βάσει των ανωτέρω, θεωρείται, ότι ο Ιωάννης Η΄ αναγνώρισε τον Φώτιο, για τρεις λόγους: α/ για να προλάβει την οριστική ρήξη Ρώμης και ΚΠόλεως, β/ είχε ανάγκη του αυτοκράτορα Βασίλειου στον αγώνα κατά των Φράγκων, γ/ ήλπιζε στην κατοχύρωση της δικαιοδοσίας του στη Βουλγαρία.

            Να μη μας διαφεύγει, ότι ο πάπας Ιωάννης Η΄ δεν έχανε την ευκαιρία να τονίσει το πρωτείο του και αυτό το βλέπουμε και στην επιστολή του στον αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄: «Καθάπερ γαρ ο αποστολικός θρόνος ούτος λαβών τας κλεις της βασιλείας των ουρανών παρά του πρώτου και μεγάλου αρχιερέως Ιησού Χριστού δια του κορυφαίου των αποστόλων Πέτρου, ειπόντος προς αυτόν: σοι δώσω τας κλεις της βασιλείας των ουρανών και ον αν λύσης επί της γης….. Πάντα δι’ ημών των ελαχίστων εν ταις χερσί του κορυφαίου τέθειται, και δι’ αυτού εν τοις ώμοις Ιησού Χριστού…..».

            Σε κάποιο μνημόνιο επιστολής του, ο Ιωάννης Η΄ δίνει μεταξύ άλλων και την εξής οδηγία σ’ αυτούς που θα τον εκπροσωπήσουν στη Σύνοδο της ΚΠόλεως: «Αναστάντες είπατε αυτώ (δηλ. τω Φωτίω, απαξιώνοντας να αναφέρει το όνομά του). Κελεύει ο Κύριος ημών, ο αγιώτατος πάπας ίνα πάντες….. γένωνται εν μεθ’ ημών». Να λοιπόν, το εξουσιαστικό και κυριαρχικό και άκρως αυταρχικό και απεχθές ύφος του Πάπα. Φτάνει στο σημείο να ονομάζει ο ίδιος τον εαυτό του «κύριο των ανθρώπων» και «αγιώτατο», ενώ στην αρχή της επιστολής του, ο υποκριτής, αυτοαποκαλείται «Ιωάννης, δούλος των δούλων του Θεού»!

            Ο ίδιος αυτός ο πάπας σε επιστολή του, στον τότε Αρχιεπίσκοπο Σιρμίου Μεθόδιο, αναφέρει: «Ακούσαμε ότι δε διδάσκεις όσα η ρωμαϊκή Εκκλησία έχει διδαχτεί από τον ίδιο τον Πέτρο, τον κορυφαίο των αποστόλων, και όσα κηρύττει καθημερινά και ότι οδηγείς το λαό σε πλάνη. Γι' αυτό με αυτήν την επιστολή σε διατάζουμε να παρουσιαστείς μπροστά μας χωρίς καθυστέρηση, για να σε ακούσουμε και να γνωρίσουμε ακριβώς τη διδασκαλία σου. Έχουμε επίσης πληροφορηθεί ότι τελείς τη λειτουργία σε βάρβαρη γλώσσα, δηλαδή στη σλαβική, ενώ με επιστολή που μετέφερε ο επίσκοπος της Αγκώνας, ο Παύλος, σου απαγορεύσαμε να τελείς την ιερή ακολουθία της λειτουργίας σε αυτήν τη γλώσσα. Δεν μπορείς να την τελείς παρά μόνο στη λατινική και στην ελληνική γλώσσα, όπως κάνει η Εκκλησία του Θεού που είναι διασκορπισμένη σε όλη τη γη, ανάμεσα σε όλα τα έθνη. Φυσικά μπορείς να κηρύττεις και να μιλάς στο λαό σε αυτήν τη γλώσσα».

            Καταγράφεται επίσης, ότι: «Η ηθική του Ιωάννη Η΄ φαίνεται ότι ήταν αμφίβολη. Είχε τραγικό τέλος και πέθανε δολοφονημένος. Κάποιο ύποπτο πρόσωπο κατόρθωσε να τον δηλητηριάσει και επειδή ο θάνατός του δεν επήρχετο γρήγορα τον αποτελείωσε με ένα σφυρί» («Ο Πάπας, η αιτία των κακών», σελ. 29).

            Παρ’ όλα αυτά, ο Φώτιος πλέκει το εγκώμιο του ορθοδοξώτατου και αγιώτατου πάπα Ιωάννη Η΄, μετά το θάνατό του, σε επιστολή του προς τον πατριάρχη της Ακηλίας (ως ανωτέρω, σελ. 292).

 

            6.- Τα μετά την Σύνοδο γεγονότα.

            Ο Ρώμης Ιωάννης Η΄ δεν έμεινε ικανοποιημένος από τις αποφάσεις της Συνόδου, που υποβίβαζε το ρόλο του Ρώμης, δέχτηκε δε την μη προσθήκη της εκπόρευσης για πολιτικούς λόγους, ενώ δεν εντόπιζε θεολογικό πρόβλημα στη λέξη καθαυτήν (Στ. Ράνσιμαν, Δύση και Ανατολή σε Σχίσμα, σελ. 52). Εχθρική στάση με τον Φώτιο κράτησαν οι διάδοχοι του Ιωάννη Η΄ (872-882), Μαρτίνος Α΄ (882-884), Αδριανός Γ΄ (884-885) και Στέφανος Ε΄ (885-891).

            Ο διάδοχος του Βασιλείου Α΄, Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός (882-912) εκθρόνισε τον Φώτιο το 886 και τον εξόρισε στην Αρμενία, όπου στις 6.2.893 απεβίωσε. Στη θέση του τοποθέτησε τον ανήλικο αδελφό του Στέφανο Σοφό (886-893), ο οποίος τιμάται ως άγιος με ημέρα μνήμης την 18^η Μαΐου.

 

            7.- Όρος Πίστεως της Συνόδου.

            Του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού την σεπτήν και θείαν διδασκαλίαν τοις της διανοίας κόλποις αδιστάκτω γνώμη και πίστεως τεθεμελιωμένην καθαρότητι, και των αυτού αγίων μαθητών και αποστόλων τας ιεράς διατάξεις και τους κανονικούς τύπους απλανεστάτη κρίσει συνεξισούντες τε και συνδιασώζοντες, ναι δη και των αγίων και οικουμενικών επτά συνόδων, ως του αυτού και ενός Αγίου Πνεύματος ταις επιπνοίαις ιθυνομένων τε και ενεργουμένων, το κήρυγμα και τους κανονικούς θεσμούς απαρατρώτους τε και ακαπηλεύτους, ειλικρινεστάτη τε και ακλονήτω δόξη τιμώντες και συνδιαφυλάττοντες, αποβαλλόμεθα μεν ους εξεκκλησίασαν, στέργομεν δε και αποδοχής αξίους έχομεν ους οία δη ομοδόξους ή και της ευσεβείας καθηγητάς τιμήν και σέβας όσιον οφειλομένους απέφηναν. Ούτω περί τούτων φρονούντες τε και κηρύττοντες, τον άνωθεν εκ πατέρων και μέχρις ημών κατεληλυθότα της ακραιφνεστάτης των χριστιανών πίστεως όρον και διανοία και γλώσση στέργομέν τε και πάσι διαπρυσίω τη φωνή περιαγγέλομεν, ουδέν αφαιρούντες, ουδέν προστίθεντες, ουδέν αμείβοντες, ουδέν κιβδηλεύοντες. Η μεν γαρ αφαίρεσις και η πρόθεσις, μηδεμιάς υπό των του πονηρού τεχνασμάτων ανακινουμένης αιρέσεως, κατάγνωσιν εισάγει των ακαταγνώστων και ύβριν των πατέρων αναπολόγητον. Το δε κιβδήλοις αμοίβειν ρήμασιν όρους πατέρων πολύ του προτέρου χαλεπώτερον. Διό τον εξ αρχής της πίστεως όρον πόθω θείω και διανοίας ευθύτητι η αγία και οικουμενική αύτη Σύνοδος ενστερνιζομένη δε και θειάζουσα, και το της σωτηρίας στερέωμα εν αυτώ θεμελιούσα τε και ανεγείρουσα, ούτω φρονείν και κηρύσσειν πάσιν εμβοά. Πιστεύω εις ένα Θεόν, πατέρα, παντοκράτορα, και εφεξής μέχρι τέλους (του ιερού Συμβόλου Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως).

            Ούτω φρονούμεν, εν ταύτη τη ομολογία της πίστεως εβαπτίσθημεν, δι’ αυτής πάσαν αίρεσιν θραυομένην τε και καταλυομένην ο της αληθείας λόγος απέδειξε^. τους ούτω φρονούντας αδελφούς και πατέρας και συγκλήρους της άνω πολιτογραφίας επιγραφόμεθα. Ει δε τις ετέραν έκθεσιν, παρά τούτο δη το ιερόν Σύμβολον, το άνωθεν εκ των μακαρίων και ιερών πατέρων ημών μέχρις ημών διαφοιτήσαν, τολμήσειεν αναγράψασθαι και όρον πίστεως ονομάσαι, συλήσαι το αξίωμα της των θεσπεσίων εκείνων ανδρών ομολογίας, και ταις ιδίαις ευρεσιολογίαις τούτο περιάψαι, κοινόν τε μάθημα τούτο προθείναι πιστοίς, ή και τοις εξ αιρέσεώς τινος επιστρέφουσι, και ρήμασι νόθοις ή προσθήκαις ή αφαιρέσεσι την αρχαιότητα του ιερού τούτου και σεβασμίου όρου κατακιβδηλεύσαι αποθρασυνθείη, κατά την ήδη και προ ημών εκφωνηθείσαν ψήφον υπό των αγίων και οικουμενικών Συνόδων, ει μεν των ιερωμένων είη τις, παντελεί καθαιρέσει τούτον καθυποβάλλομεν, ει δε των λαϊκών, τω αναθέματι παραπέμπομεν.           

 

            8.- Διευκρινήσεις σχετικά με τη Σύνοδο.

            Σε ό,τι αφορά τις Οικουμενικές Συνόδους, η Ελληνορθόδοξη Ανατολή και η Λατινική Δύση φαίνεται να διαφοροποιούνται, στο σημείο εκείνο όπου εμφανίζεται η Ογδόη Οικουμενική Σύνοδος. Αμφότεροι οι Ελληνορθόδοξοι και οι ΡΚαθολικοί αποδέχονται τις πρώτες Επτά Οικουμενικές Συνόδους. Πέραν όμως αυτών των Επτά Συνόδων, οι ΡΚαθολικοί απαριθμούν αρκετές άλλες (συνόδους), με τις οποίες το σύνολό τους αριθμεί 21, η δε ονομαζόμενη Βατικανού Β’ είναι εξ αυτών η πιο πρόσφατη.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αναγνωρίζει άλλες Συνόδους πέραν της Εβδόμης, αν και αποδέχεται κάποιες που έλαβαν χώρα μετά από αυτήν και που ονομάσθηκαν «Οικουμενικές» (όπως φαίνεται από τα Πρακτικά τους). Μία από αυτές είναι η λεγόμενη Ογδόη Οικουμενική, ή, η 4η Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως ( 879-880).

Οι ΡΚαθολικοί ακαδημαϊκοί έχουν επανειλημμένως σχολιάσει, πως οι Ορθόδοξοι δεν έχουν συγκαλέσει –και μάλιστα πως δεν θα μπορούσαν να έχουν συγκαλέσει- άλλες Οικουμενικές Συνόδους πέραν της Εβδόμης, μετά από τον χωρισμό τους από την Έδρα της Ρώμης το 1054. Αυτό το σχόλιο είναι εντελώς αδικαιολόγητο και παραπλανητικό. Η έλλειψη αρίθμησης δεν συνεπάγεται και έλλειψη πραγματοποίησης. Η Ορθόδοξη ιστορική διαδρομή των Συνόδων, καθώς και τα σχετικά συνοδικά έγγραφα, αποδεικνύουν ξεκάθαρα την ύπαρξη ορισμένων Οικουμενικών Συνόδων μετά από τις πρώτες Επτά Συνόδους, οι οποίες συνεχίζουν να διατηρούν την συνοδική ζωή της Εκκλησίας μέσα στην Ιστορία, με ένα τρόπο πολύ πιο ακριβή από εκείνο της Λατινικής Εκκλησίας.

Οι Σύνοδοι αυτοί [συμπεριλαμβανομένης εκείνης της Κωνσταντινουπόλεως του 879/880 ή «Ογδόη Οικουμενική» όπως αναφέρεται στον Τόμο Χαράς του Πατριάρχου Δοσιθέου, ο οποίος εξέδωσε τα Πρακτικά της για πρώτη φορά το 1705 και επίσης από τον Μητροπολίτη Νείλο της Ρόδου, το κείμενο του οποίου επικαλείται η έκδοση Mansi] δεν έχουν απαριθμηθεί στην Ανατολή, λόγω της Ορθοδόξου ελπίδας για πιθανή επούλωση του Σχίσματος του 1054, κάτι που επεδιώκετο από τους Ορθοδόξους μέχρι την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453.

Υπάρχουν και άλλοι, προφανείς λόγοι που εμπόδισαν την απαρίθμηση, οι περισσότεροι των οποίων σχετίζονται με τα δύσκολα χρόνια, που η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε να αντιμετωπίσει, μετά από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και την διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που την υποστήριζε.

Η περίπτωση της Ογδόης Οικουμενικής Συνόδου, όχι μόνο μας παρέχει την ευκαιρία να διευκρινισθεί αυτή η εκτροπή, αλλά επίσης για να αναδειχθεί η αυθαίρετη συνοδική εξέλιξη της Εκκλησίας της Ρώμης, μετά από την αποκοπή της από τις Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες. Σύμφωνα με τους ΡΚαθολικούς, η Ογδόη Οικουμενική Σύνοδος είναι μια Σύνοδος που έλαβε χώρα στην ΚΠολη το 869/870 – επίσης γνωστή ως «Σύνοδος του Ιγνατίου» επειδή επανέφερε τον Ιγνάτιο στον Πατριαρχικό θρόνο – και η οποία, μεταξύ άλλων, εξασφάλισε την καταδίκη του Οικουμενικού Πατριάρχου Φωτίου. Όμως, έχει επιβεβαιωθεί περίτρανα και από νεώτερους ακαδημαϊκούς, πως αυτή η Σύνοδος του Ιγνατίου απερρίφθη από μια άλλη Σύνοδο της ΚΠολης, η οποία έλαβε χώρα ακριβώς δέκα χρόνια αργότερα, το 879/880. Η Σύνοδος αυτή είναι επίσης γνωστή ως Σύνοδος του Φωτίου, επειδή αθώωσε και επανέφερε στον θρόνο της ΚΠολης τον Άγιο Φώτιο και τους συν-Ιεράρχες του, και η οποία υπεγράφη από τους Ανατολικούς και τους Δυτικούς.

Πώς έγινε, και οι ΡΚαθολικοί κατέληξαν να αψηφούν αυτό το συνοδικό γεγονός; Μετά από τον Παπαδόπουλο Κεραμέα, ο Γιόχαν Μέγιερ – συγγραφέας μιας πολύ λεπτομερούς μελέτης της Συνόδου της ΚΠολης του 879/880 – επισήμανε πως οι ΡΚαθολικοί κανονιολόγοι αναφέρθηκαν για πρώτη φορά στην δική τους Ογδόη Οικουμενική Σύνοδο (του Ιγνατίου) στις αρχές του δωδέκατου αιώνα. Ευθυγραμμισμένος με τον Ντβόρνικ και με άλλους, ο Μέγιερ επί πλέον διευκρίνισε πως αυτό έγινε και επίτηδες, επειδή οι κανονιολόγοι αυτοί είχαν τότε ανάγκη τον Κανόνα 22 της συγκεκριμένης Συνόδου. Στην ουσία όμως, παρέβλεψαν το γεγονός ότι «αυτή η Σύνοδος είχε ακυρωθεί από μια άλλη, την Σύνοδο του Φωτίου το 879/880, οι πράξεις της οποίας Συνόδου ήσαν επίσης φυλασσόμενες στα παπικά αρχεία». Έχει ενδιαφέρον το πως οι ΡΚαθολικοί αργότερα ονόμασαν αυτή την Σύνοδο του Φωτίου «Ψεύδο-ογδόη Οικουμενική Σύνοδος» (Conciliabulum Oecumenicum Pseudooctavum), αναγνωρίζοντας -με αυτόν τον αδιαμφισβήτητο τρόπο- πως όντως υπάρχει μια άλλη Ογδόη Σύνοδος, αντίπαλη εκείνης της δικής τους προτίμησης!!

Η ιστορία αυτής της ΚΠολίτικης Συνόδου, η οποία άφησε το σημάδι της στην καριέρα του Οικουμενικού Πατριάρχη Φωτίου (έναν από τους πιο σπουδαίους Πατριάρχες της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας) έχει μελετηθεί εκτενέστατα από τους νεώτερους ιστορικούς. Η πρωτοπόρος εργασία του Ντβόρνικ έχει αποκαταστήσει τα βασικά δεδομένα. Ο Μέγιερ το 1975, ο Φειδάς το 1994 και ο Σιαμάκης το 1995: όλοι τους εμπλούτισαν τα δεδομένα αυτά. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, σε οποιονδήποτε επιθεωρήσει τις εργασίες αυτών, πως η θέση της ΡΚαθολικής Εκκλησίας είναι εντελώς αστήρικτη, καθότι, η σύνοδος του Φωτίου το 879/880 είναι εκείνη που:

(1) ακύρωσε την Σύνοδο του Ιγνατίου (869/870),

(2) αναγνώρισε την Εβδόμη (787), προσθέτοντάς την στις προηγούμενες 6 Συνόδους,

(3) αποκατάστησε την ενότητα στην ίδια την Εκκλησία της ΚΠολης και τις Εκκλησίες της Παλαιάς και της Νέας Ρώμης – ενότητα που είχε διασπαστεί από την αυθαίρετη παρέμβαση των παπών της Ρώμης στη ζωή της Ανατολικής Εκκλησίας, ειδικά μέσω της Συνόδου του Ιγνατίου, και

(4) κατέγραψε την κανονική και θεολογική βάση για την ένωση της Εκκλησίας στην Ανατολή και την Δύση, μέσω του Όρου της.

            9.- Η σημασία του Όρου της Συνόδου.

Πρόκειται ακριβώς για την θεολογική βάση αυτής της Συνόδου. Είχε άραγε κάποια σχέση με το ζήτημα του Φιλιόκβε, ο Όρος της πίστεως αυτής της Συνόδου, ο οποίος διατυπώθηκε κατά την έκτη συνεδρία, παρόντος του Βασιλέα; Ο Λουθηρανός θεολόγος Δρ. Μπρους Μάρσαλ έχει την εντύπωση πως δεν είχε σχέση. Μάλιστα, κατ’ αυτόν, «το Φιλιόκβε σαν θεολογικό ζήτημα δεν έπαιξε κανένα ουσιαστικό ρόλο, είτε στην διακοπή της επικοινωνίας ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και την Ρώμη, είτε στην αποκατάσταση της επικοινωνίας τους. Δεν ήταν παρά μετά από πολύ καιρό, που τέθηκαν καν σε συζήτηση μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας τα θεολογικά κριτήρια που περιέβαλαν το Φιλιόκβε.». Επί πλέον, ο Δρ. Μάρσαλ δήλωσε πως το Φιλιόκβε έπαιξε κάποιο ρόλο, μόνο σαν κανονικό ζήτημα εκείνη την εποχή, επειδή είχε κριθεί απαράδεκτη η προσθήκη του στο Σύμβολο της Πίστεως, και πως αυτό μονάχα αιτιολογούσε την διακοπή κοινωνίας. Το επακόλουθο αυτού του ισχυρισμού, που υποστηρίζεται από κάποιους Δυτικούς μελετητές, είναι πως οι σύγχρονοι διάλογοι ανάμεσα στους Ορθόδοξους και τους Δυτικούς Χριστιανούς δεν θα πρέπει να εκλαμβάνουν ως κριτήριο της αποκατάστασης της κοινωνίας τους το θεολογικό υπόβαθρο του Φιλιόκβε.

Υπενθυμίζονται οι απόψεις των Ορθοδόξων μελετητών οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με αυτή την Σύνοδο του Φωτίου - και γενικότερα με τις Συνόδους του 9^ου αιώνα - στις οποίες οφείλεται η υπέρβαση μιας μεγάλης κρίσεως στην κοινωνία ανάμεσα στην Ανατολή και την Δύση, έτσι, από Ορθόδοξης απόψεως, η διάκριση ανάμεσα στο τι θεωρείται «κανονικό» και τι θεωρείται «θεολογικό» είναι νομικής φύσεως, και δεν έχει κάποιο πραγματικό βάρος. Δεν είναι διόλου εξυπηρετική, και μάλιστα γίνεται και εργαλείο διαιώνισης μιας αυθαίρετης κατάστασης, η οποία δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε άκαρπες και επισφαλείς συμφωνίες.

Το 1974 ο Αμερικανός Ορθόδοξος μελετητής Richard Haugh, σε μια μελέτη της ιστορίας της Τριαδικής αντίφασης μεταξύ Ανατολής και Δύσης με ειδική αναφορά στο Φιλιόκβε, δήλωσε πως «η έκτη συνεδρία της Συνόδου το 879/880 είχε τεράστια σχέση με την Τριαδολογική αντίφαση». Την άποψη αυτή την υποστήριξε, παραθέτοντας την συζήτηση του Όρου της πίστεως όπως αυτός είχε διατυπωθεί εκείνη την εποχή.

Ο Haugh εξέτασε τις ειδικές, λεπτές αποχρώσεις του Όρου της Συνόδου αυτής υπό το φως των μετέπειτα συγγραμμάτων του Φωτίου, που αναφέρονταν στο δόγμα του Φιλιόκβε, — ειδικότερα την Επιστολή προς τον Πατριάρχη της Ακυλείας (Aquileia) και την Μυσταγωγία περί του Αγίου Πνεύματος, τα οποία αμφότερα εξέλαβαν τον Όρο, ως μια ισχυρότατη απόκρουση του Φράγκικου δόγματος για το Φιλιόκβε, το οποίο διαμόρφωσε το θεολογικό υπόβαθρο της θεολογικής αντίφασης ανάμεσα στους τότε Ορθοδόξους και Δυτικούς.

Αν ο Όρος του 879/880 δεν είχε καμία θεολογική βαρύτητα για το Φιλιόκβε, τότε γιατί να αναφερθεί ο Αγ. Φώτιος στο ζήτημα αυτό, και μάλιστα στα δύο του αυτά γραπτά; Σε καμία περίπτωση – είτε πριν, είτε μετά την Σύνοδο του 879/880 – δεν απέρριψε το Φιλιόκβε για λόγους απλώς κανονικούς. Στην πραγματικότητα, είχε δηλώσει ξεκάθαρα, πως οι λόγοι του ήσαν και Ευαγγελικοί, και θεολογικοί. Ευαγγελικοί, επειδή εδράζουν στην διδασκαλία του Ευαγγελίου του Αγ. Ιωάννου και την ξεκάθαρη δήλωση πως «το Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός» (τελεία και παύλα!). Θεολογικοί, επειδή το Φιλιόκβε εισήγαγε δύο αιτίες και δύο αρχές μέσα στην Τριάδα, συντρίβοντας έτσι την Μοναρχία της Αγίας Τριάδος. Γιατί λοιπόν να συγγράψει ο Αγ. Φώτιος μια τόσο πλήρη θεολογική κριτική όπως είναι η «Μυσταγωγία», λίγα μόλις χρόνια μετά από την Σύνοδο, αν η μοναδική του έγνοια ήταν απλώς μια επιβεβαίωση της αρχικής λεκτικής διατύπωσης του Συμβόλου της Πίστεως; Δεν θα ήταν αρκετό, αν είχε απλώς αναφερθεί στην κανονική απαγόρευση του Όρου του 879/880;

Το 1975 ο Μέγιερ εξέδωσε την λεπτομερέστατη μελέτη του για την Σύνοδο του Φωτίου το 879/880, προβάλλοντας την θέση πως –όπως δηλώνει άλλωστε και ο τίτλος του βιβλίου του– η Σύνοδος αυτή ήταν «μια επιτυχής Σύνοδος ενότητας». Το 3^ο μέρος της μελέτης του, με τίτλο «Συλλογισμός», καταλήγει: «Ο λόγος της σύγκλησης της Συνόδου το 879/880 ήταν η αποκατάσταση της ενότητας. Πιθανώς, πιο συγκεκριμένα να ήταν ένας εορτασμός για την επαναφορά της ειρήνης μέσα στην Εκκλησία του Θεού». Όμως, συνεχίζει με την παρατήρηση πως η βάση αυτής της ενότητας ήταν θεολογική. Με τα δικά του λόγια: «Αυτή η ενότητα σημαίνει πρωτίστως μια ενότητα στην ίδια πίστη. Ο Φώτιος ήταν ένας σθεναρός υποστηρικτής της καθαρότητας του δόγματος». Πράγματι, «…σε ό,τι αφορούσε την Ορθοδοξία, ο Φώτιος ήταν ένας αληθινός ομιλητής-εκπρόσωπος των Βυζαντινών Επισκόπων». Και συνεχίζει ο Μέγιερ: «…και η Δύση παρομοίως απέδιδε μεγάλη αξία στην καθαρότητα της πίστεως, αλλά στην πράξη επικεντρωνόταν περισσότερο στο ζήτημα της αφοσίωσης στην Εκκλησία της Ρώμης. Στην Σύνοδο του 879/880, η έγνοια των Πατέρων για την καθαρότητα του δόγματος αναδύθηκε μέσα από τον Όρο (την διατύπωση της πίστεως της Συνόδου) τον οποίο διακήρυξαν. Ο Όρος δεν μπορεί να εκληφθεί ως δογματικός ορισμός… αλλά μάλλον ως αληθινή έκφραση του εκκλησιαστικού συναισθήματος της Συνόδου… εκπεφρασμένη δια του Συνοδικού Συμβόλου της Πίστεως της Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως… Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως ο Φώτιος είχε εναντιωθεί στην προσθήκη του Φιλιόκβε στο Σύμβολο της Πίστεως για λόγους δογματικούς. Στην περίφημη εγκύκλιό του προς τους Ανατολικούς Πατριάρχες είχε διαμαρτυρηθεί για την προσθήκη αυτή από τους Φράγκους μισσιονάριους που εργάζονταν στην Βουλγαρία, επειδή το θεωρούσε θεολογικά απαράδεκτο. Ολόκληρος ο ισχυρισμός του βασίζεται πάνω στην πεποίθηση, πως αυτή η προσθήκη υπέσκαπτε την ενότητα του Θεού. Την ίδια λογική την βρίσκουμε και στην Μυσταγωγία του και στην επιστολή του προς τον Αρχιεπίσκοπο της Ακυλείας». 

Φυσικά, ο Φώτιος γνώριζε, πως η Ρωμαϊκή Εκκλησία δεν είχε εγκρίνει το Φράγκικο Φιλιόκβε και πως για τον λόγο αυτό είχε συμφωνήσει με την Συνοδική άρνηση να προστεθεί το Φιλιόκβε στο Σύμβολο της Πίστεως. Γνώριζε όμως εξ ίσου, πως οι Φράγκοι ακριβώς επεδίωκαν να εισάγουν το Φιλιόκβε στο Σύμβολο της Πίστεως πάνω σε θεολογική βάση – κάτι που εν καιρώ κατόρθωσαν να κάνουν. Έτσι, καταλήγει ο Μέγιερ: «Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Όρος της Συνόδου του Φωτίου επισήμως αποδοκίμαζε την (θεολογική - και έτσι κι αλλιώς κανονική) χρήση του Φιλιόκβε από τους Φράγκους μισσιονάριους στην Βουλγαρία [σημ.: η φράση που παραθέτει εδώ «τη διανοία και γλώσσα στέγομεν» θυμίζει την Εγκύκλιο του 867 του Αγ. Φωτίου] και δεν απευθυνόταν γενικά εναντίον της Εκκλησίας της Ρώμης, μιας και αυτή δεν χρησιμοποιούσε το Φιλιόκβε εκείνη την εποχή».

Το 1985 ο Δρ. Κων/νος Σιαμάκης δήλωνε την ίδια ακριβώς άποψη, μέσα στην εκτενή εισαγωγή του στην νέα έκδοση του Τόμου Χαράς του Πατριάρχου Δοσιθέου: «Στην Οικουμενική αυτή Σύνοδο καταδικάστηκε το Φιλιόκβε, σαν διδασκαλία αλλά και σαν προσθήκη μέσα στο Σύμβολο της Πίστεως». Μέσα στην περιγραφή του της 6^ης συνεδρίας της Συνόδου, δηλώνει: «Το Φιλιόκβε καταδικάζεται….κλπ.» και πιο κάτω: «χωρίς να αναφέρεται στο Φιλιόκβε, ο Αυτοκράτωρ ζητά έναν Όρο από την Σύνοδο, και τα συνοδικά μέλη που παρίσταντο στην συνεδρίαση αυτή, και εκείνοι προτείνουν τον Όρο των πρώτων δύο Οικουμενικών Συνόδων, ήτοι, το Σύμβολο της Πίστεως - αλλά χωρίς καμία προσθήκη - και με τον όρο πως οποιαδήποτε προσθήκη ή αφαίρεση σ’ αυτό θα πρέπει να επισύρει το ανάθεμα της Εκκλησίας. Αυτό έγινε αποδεκτό από τον Αυτοκράτορα, ο οποίος το υπογράφει, και από τα συνοδικά μέλη, τα οποία εκφράζουν την ικανοποίησή τους».

Είναι σημαντικό να επισημανθεί, πως ο Σιαμάκης επεδίωξε μια κριτική έρευνα του κειμένου των Πρακτικών και εξέθεσε την πρόθεση διαφόρων Δυτικών χειρογράφων (π.χ. Κώδικας Βατικανού Graecus 1892 του 16^ου αιώνα) καθώς και διαφόρων άλλων Δυτικών συγγραφέων των Πράξεων της Συνόδου αυτής (π.χ. η έκδοση Rader του 1604) να αποκρύψουν το γεγονός, πως ο Όρος είναι στην πραγματικότητα μια υπονοούμενη αλλά ολοφάνερη καταδίκη του Φράγκικου Φιλιόκβε.

Πιο πρόσφατα, το 1994, ο Καθηγητής Φειδάς του Πανεπιστημίου Αθηνών δήλωσε την ίδια άποψη στο νέο και εντυπωσιακό εγχειρίδιό του για την Ιστορία της Εκκλησίας. Στον σχολιασμό του για την Σύνοδο του Φωτίου του 879/880 έγραψε πως «η αντίθεση ανάμεσα στην Παλαιά και την Νέα Ρώμη έχει σχέση και με την θεολογική διαφωνία για το «Φιλιόκβε» – διαφωνία που τότε δεν είχε αποτελέσει εμπόδιο για την αποκατάσταση της κοινωνίας ανάμεσα στην Ρώμη και την ΚΠολη, αφού δεν είχε εισαχθεί μέσα στο Σύμβολο της Πίστεως από τον Παπικό θρόνο, αλλά είχε πάντως αποκτήσει την εποχή εκείνη δογματικό χαρακτήρα, σε μια εμφανή προσπάθεια να διαφοροποιηθεί η Δύση από την Ανατολή». Ο Φειδάς επίσης προτείνει πως: «…προφανώς, οι Παπικοί εκπρόσωποι δεν θα είχαν αντιληφθεί τον σκοπό της προτεινόμενης επανάληψης του παραδοσιακού Συμβόλου της Πίστεως μέσα στον Όρο της Συνόδου, η οποία (επανάληψη) είχε ξεκάθαρη σχέση με την καταδίκη της προσθήκης του Φιλιόκβε στο Σύμβολο αυτό – προσθήκης που είχε ήδη υιοθετηθεί στην Δύση από τους Φράγκους… Και όμως, όλοι οι συμμετέχοντες Επίσκοποι είχαν καταλάβει πως (η επανάληψη) εννοείτο ως καταδίκη της προσθήκης του Φιλιόκβε στο Σύμβολο της Πίστεως…». Επί πλέον, ο Φειδάς τονίζει πως η αποδοχή του Όρου από τον Πάπα Ιωάννη Η’ οφειλόταν στην επιρροή του Ζαχαρία Ανάγνων, βιβλιοθηκάριου του Βατικανού, Παπικού απεσταλμένου στην Σύνοδο, και φίλου και συμπαθούντος του Αγ. Φωτίου, στο οποίον αργότερα είχε απευθύνει μια επιστολή ως έκφραση ευχαριστίας.

Οι ανωτέρω αναφορές δείχνουν καθαρά, πως η σύγχρονη Ορθόδοξη ακαδημαϊκή αντίληψη είναι ομόφωνη ως προς την κατανόηση του Όρου της Συνόδου του Φωτίου το 879/880, δηλαδή, ότι είχε άμεση αναφορά στην διαμάχη για το Φιλιόκβε. Ο Όρος καταδικάζει το Φιλιόκβε, όχι μόνο σαν προσθήκη στο Σύμβολο της Πίστεως, αλλά και σαν διδασκαλία. Φυσικά, γίνεται αντιληπτό πως αυτή η καταδίκη είναι υπονοούμενη, και όχι ρητά εκπεφρασμένη, μέσα στην σαφή και σφοδρή καταδίκη του Όρου για οποιοδήποτε είδος προσθήκης στο Σύμβολο της Πίστεως.

Το ότι αυτή η εμπλοκή είναι αναπόφευκτη, στηρίζεται από το ιστορικό πλαίσιο αυτής της Συνόδου, ήτοι, την σύγκρουση ανάμεσα στον Φώτιο και τους Φράγκους θεολόγους, η οποία (σύγκρουση) βρίσκεται στο προσκήνιο και το παρασκήνιο αυτής της Συνόδου. Το να περιορισθεί αυτή η εμπλοκή σε ένα απλό «κανονικό ζήτημα», που δεν έχει κανένα θεολογικό υπόβαθρο, δεν δικαιολογείται από το κείμενο και το δογματικό-ιστορικό πλαίσιό του, το οποίο προϋποθέτει την αντίθεση του Φωτίου στην Φράγκικη διδασκαλία του Φιλιόκβε. Αυτό μπορεί να γίνει πιο εμφανές, όταν επανεξετασθεί ο ίδιος ο Όρος.

            10.- Επίλογος

Η κατάνυξη και η αυστηρότητα του Όρου είναι πολύ εντυπωσιακή. Η αναφορά στον Κύριο, στους Αποστόλους και στους Πατέρες ως φύλακες της αληθούς πίστεως, υπονοεί σαφώς πως το ζήτημα που κρίνεται εδώ είναι θεολογικό. Το θέμα δεν είναι απλώς τα λόγια ή η γλώσσα, αλλά ο νους και η σκέψη επίσης. Η όλη δομή υπονοεί ξεκάθαρα πως κάποιο σοβαρό ζήτημα πλανάται στον αέρα, το οποίο όμως δεν κατονομάζεται ευθέως. Στο επίκεντρο είναι το Σύμβολο της Πίστεως, το οποίο δηλώνουν πως είναι αναντικατάστατο, με οτιδήποτε άλλο. Είναι ακόμα χειρότερο πράγμα όμως, αν το Σύμβολο πειραχθεί, ή αν προστεθεί ή αφαιρεθεί κάτι από αυτό. Η πρόσθεση ή η αφαίρεση δεν είναι ένα τυπικό θέμα, αλλά έχει να κάνει με την ουσία της πίστεως, στην οποία κανείς βαπτίζεται και πάνω στην οποία η σωτηρία εντός της Εκκλησίας έχει θεμελιωθεί. Η διάπραξη ενός τέτοιου λάθους δεν μπορεί παρά να σημαίνει απόρριψη της πίστεως που είχε κάποτε παραδοθεί στους αγίους, και συνεπώς δεν μπορεί παρά να επισύρει την εξορία από την Εκκλησία. Τι άλλο θα μπορούσε να έχει κατά νου ο Άγιος Φώτιος από το Φιλιόκβε; Υπήρχε καμία άλλη απειλή κατά του Συμβόλου την εποχή εκείνη;

Το Φιλιόκβε ήταν ουσιαστικά το μοναδικό πρόβλημα, το οποίο ο ίδιος –πάνω απ’ όλους- είχε νωρίτερα εντοπίσει και αποκηρύξει, όταν αντιλήφθηκε πλήρως την σοβαρότητα του θέματος. Αυτό είναι επίσης το δογματικό πρόβλημα, το οποίο θα επισημάνει πάλι, σύντομα μετά την Σύνοδο αυτή, και για το οποίο θα συγγράψει την εκτενή του πραγματεία. Η χρησιμότητα αυτού του Όρου δεν μπορεί να ήταν άλλη, παρά μόνο σαν ένα είδος «έγκαιρης προετοιμασίας» για την επερχόμενη θύελλα που είχε διαβλέψει. Οι Φράγκοι θεολόγοι είχαν ήδη διαπράξει αυτό το σφάλμα, και πίεζαν υπέρ αυτού, μαζί με τους Πάπες. Η Ρώμη αντιστεκόταν, αλλά για πόσο καιρό ακόμα; Σίγουρα θα σκέφθηκε (ο Αγ. Φώτιος) πως ένας Όρος Οικουμενικής Συνόδου που θα συμπεριελάμβανε αυστηρές ποινές σε εκείνους που θα παραποιούσαν την αρχαία πίστη, θα γινόταν σεβαστός και ο κίνδυνος θα αποτρεπόταν. Το ότι αυτό δεν ήταν μόνο στην σκέψη του Φωτίου αλλά και ολόκληρης της Συνόδου, γίνεται εμφανές στις αντιδράσεις των Επισκόπων κατά την ανάγνωση του Όρου.

Διαβάζουμε στα Πρακτικά της Έκτης Συνεδρίας πως μετά από την ανάγνωση του Όρου, οι Επίσκοποι φώναξαν: «Έτσι νομίζουμε, έτσι πιστεύουμε, σε αυτήν την ομολογία βαπτισθήκαμε και αξιωθήκαμε να εισέλθουμε στις τάξεις του Κλήρου. Θεωρούμε λοιπόν ως εχθρούς του Θεού και της Αλήθειας εκείνους που σκέπτονται αλλιώς, σε σχέση με αυτά. Εάν κανείς τολμήσει να ξαναγράψει ένα άλλο Σύμβολο της Πίστεως εκτός από αυτό, ή να προσθέσει σε αυτό, ή να αφαιρέσει οτιδήποτε από αυτό, και να επιδείξει το θράσος να το αποκαλέσει «Κανόνα», αυτός θα καταδικασθεί και θα εξορισθεί από την Χριστιανική Ομολογία. Διότι, το να αφαιρεθεί από, ή να προστεθεί στην Αγία και Ομοούσιον και Αχώριστον Τριάδα οτιδήποτε, είναι δηλωτικό του ότι η ομολογία που είχαμε μέχρι την ημέρα αυτή είναι ατελής, [Με άλλα λόγια, το πρόβλημα που υπονοείται, αλλά δεν κατονομάζεται, έχει σχέση με το Τριαδικό Δόγμα], και καταδικάζει την Αποστολική Παράδοση και την διδασκαλία των Πατέρων. Εάν οποιοσδήποτε λοιπόν, έχοντας φτάσει σε τέτοιο βαθμό απροσεξίας, τολμήσει να κάνει αυτό που είπαμε προηγουμένως και έχει προτείνει ένα άλλο Σύμβολο και το ονομάσει «Κανόνα», ή προσθέσει ή αφαιρέσει οτιδήποτε από το Σύμβολο που μας παραδόθηκε από την Πρώτη, Μεγάλη, Αγία και Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας, έστω αυτός Ανάθεμα!».

Τα Πρακτικά συνεχίζουν, με την καταγραφή της αποδοχής αυτής της κατανυκτικής δήλωσης από τους εκπροσώπους των άλλων Πατριαρχείων και τελικά από τον ίδιο τον Αυτοκράτορα. Η δήλωση του Αυτοκράτορα και η υπογραφή του δεν αφήνουν την παραμικρή αμφιβολία για την σοβαρότητα αυτού του θεολογικού Όρου, που εκδόθηκε από μια οικουμενική Σύνοδο της Εκκλησίας:

«Εις το Όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, Βασίλειος Αυτοκράτωρ εν Χριστώ, πιστός βασιλεύς των Ρωμαίων, συμφωνών παντοιοτρόπως με αυτήν την αγία και οικουμενική Σύνοδο, σε επιβεβαίωση και επισφράγιση της αγίας και οικουμενικής Εβδόμης Συνόδου, σε επιβεβαίωση και επισφράγιση του Φωτίου, αγιωτάτου Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως και πνευματικού πατρός μου, και σε απόρριψη όλων όσων είχαν γραφτεί ή ειπωθεί εναντίον του, υπογράφω δεόντως, με το δικό μου χέρι».

Επίσης, η καταδίκη της ΡΚαθολικής Ογδόης Συνόδου (η αντί-Φωτική Σύνοδος του 869/870 στην ΚΠπολη) από τον Πάπα Ιωάννη Η’ πρωτοδιατυπώνεται στην επιστολή αυτού του Πάπα, «Επιστολή προς τους Αυτοκράτορες Βασίλειο, Λέοντα και Αλέξανδρο». Στην επιστολή αυτή, η οποία αναγνώσθηκε στην δεύτερη συνεδρία της Συνόδου του Φωτίου στην Κωνσταντινούπολη το 879/880 και συμπεριλαμβάνεται στην δεύτερη Πράξη των Πρακτικών, ο Πάπας Ιωάννης Η’ γράφει:

«κατά πρώτον, ας παραλάβομεν τον Φώτιο, τον εξοχώτατο και ιερώτατο Αρχιερέα του Θεού και Πατριάρχη, αδελφό και συλλειτουργό μας, ο οποίος είναι συνδικαιούχος, συμμέτοχος και κληρονόμος της κοινωνίας η οποία υπάρχει εις την Αγία Εκκλησία των Ρωμαίων… παραλάβετε τον άνδρα αυτό απροσποίητα. Ουδείς να συμπεριφέρεται προσποιητά εξ αιτίας των αδίκων συνόδων που συστάθηκαν εναντίον του. Ουδείς, καθώς μπορεί να κρίνεται ορθόν από πολλούς που συμπεριφέρονται ως αγέλη, να κάνει χρήση των αρνητικών ψήφων των μακαριστών Ιεραρχών που προηγήθηκαν ημών. Αναφέρομαι στον Νικόλαο και τον Αδριανό, ως δικαιολογία (να εναντιωθούν σ’ αυτόν), καθ’ ότι εκείνοι δεν απέδειξαν τι είχε πονηρά κατασκευασθεί εναντίον του… Κάθε πράγμα που είχε γίνει εναντίον του έχει πλέον τελειώσει και έχει εξορισθεί…».

Μια παρόμοια καταδίκη βρίσκεται στην επιστολή του Πάπα Ιωάννη Η’, «Επιστολή προς Φώτιον», όπου γράφει: «Όσο για την Σύνοδο που συγκλήθηκε εναντίον της Σεβασμιότητάς σας, πράγματι την έχουμε ανακαλέσει και εντελώς καταδικάσει και αποβάλλει (από τα αρχεία μας): και λόγω άλλων αιτιών, και επειδή ο μακαριώτατος προκάτοχός μας ο Πάπας Αδριανός δεν την είχε προσυπογράψει…».

Τέλος, στο υπόμνημα του Πάπα Ιωάννη Η’ Commonitorium ή Mandatum κεφ. 10, το οποίο αναγνώσθηκε από τους παπικούς εκπροσώπους στην Τρίτη Συνεδρία της ιδίας Συνόδου, βρίσκουμε τα ακόλουθα: «Ημείς [ο Πάπας Ιωάννης Η’] επιθυμούμε να δηλωθεί ενώπιον της Συνόδου, ότι η Σύνοδος που έλαβε χώρα εναντίον του προαναφερόμενου Πατριάρχου Φωτίου κατά την εποχή του Αδριανού, του Παναγιώτατου Πάπα στην Ρώμη, και η Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως [869/70] πρέπει να εξοστρακισθούν από αυτής της στιγμής και να θεωρηθούν άκυρες και αβάσιμες, και να μην συναριθμηθούν με καμία από τις άλλες άγιες Συνόδους.» Τα Πρακτικά στο σημείο αυτό προσθέτουν: «Η Αγία Σύνοδος ανταποκρίθηκε, λέγοντας: Έχομεν αποκηρύξει αυτήν με τις ενέργειές μας, και την απορρίπτουμε από τα αρχεία μας και αναθεματίζουμε την εν λόγω (Ογδόη) Σύνοδο, όντες ενωμένοι με τον Φώτιο, τον Παναγιώτατο Πατριάρχη μας. Επίσης αναθεματίζουμε εκείνους που θα παραλείψουν να απορρίψουν ό,τι εγράφη ή ειπώθηκε εναντίον του από την λεγόμενη (Ογδόη) σύνοδο».

Τελικά, μπορούμε να σημειώσουμε πως η εικόνα του Αγίου Φωτίου που αναφαίνεται μέσα από τις πράξεις της Ογδόης Οικουμενικής Συνόδου είναι εικόνα ενός μετρημένου, ευαίσθητου και ώριμου ανδρός. Η σύγκρουση αποφεύγεται μεν, αλλά χωρίς να παραχωρείται το αμετακίνητο σε ζητήματα που αφορούν την πίστη. Επιδεικνύεται μια γενναιοδωρία προς τους άλλους, και τα πάντα είναι διαποτισμένα από ωριμότητα. Και αυτή είναι πράγματι η εικόνα που ο καθηγητής Henry Chadwick έχει πρόσφατα αποφασίσει να προωθήσει. Αυτή είναι η αυθεντική εικόνα της Ανατολής. Η Σύνοδος του Φωτίου το 879/880 είναι όντως η Ογδόη Οικουμενική, της καθολικής Εκκλησίας, Ανατολικής και Δυτικής και Ορθοδόξου. Είναι μια Σύνοδος Ενότητος – η τελευταία πριν από το μεγάλο Σχίσμα – που βασίστηκε στην κοινή Αγία Παράδοση και ιδιαιτέρως στην ανόθευτη πίστη του Οικουμενικού Συμβόλου της Πίστεως.

Παρατηρήσεις

Η Η΄ Οικουμενική Σύνοδος:

1/ Συγκλήθηκε για την αποκατάσταση του Μ. Φωτίου, την επίλυση του βουλγαρικού ζητήματος και την αποκατάσταση των αποσχισθέντων Ιγνατιανών Επισκόπων, αλλά στην ουσία, για την εμμονή της Εκκλησίας στο απαρασάλευτο του Συμβόλου της Πίστεως και την καταδίκη της όποιας προσθήκης.

2/ Η Σύνοδος αναγνώρισε όλες τις προ αυτής Συνόδους, ως Οικουμενικές, χαρακτήρισε δε και εαυτήν, ως Οικουμενικήν.

3/ Για μια ακόμη φορά, ο Επίσκοπος Ρώμης προσπάθησε να εδραιώσει το πρωτείο εξουσίας της Εκκλησίας της Ρώμης, σ’ ολόκληρη την Εκκλησία, κάτι όμως που δεν έγινε ευμενώς δεκτό από τους πατέρες της Συνόδου.

4/ Ο Πάπας της Ρώμης έγινε αποδεκτός στη Σύνοδο φέροντας και την ιδιότητα του αρχηγού της κοσμικής εξουσίας του Παπικού κράτους.

5/ Η Σύνοδος αυτή υπήρξε η τελευταία προσπάθεια της Ενωμένης Εκκλησίας να αποτρέψει την επιβολή της προσθήκης στο Σύμβολο της Πίστης, από τους Φράγκους κατακτητές στην Εκκλησία της Ρώμης, κάτι που τελικώς δεν απεφεύχθη μετά την κατάληψη του θρόνου της Ρώμης από Φράγκους Πάπες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγίου Νεκταρίου:                          Αι Οικουμενικαί Σύνοδοι

   «                                                    Τα αίτια του Σχίσματος

ΓΟΧ Κύπρου:                                 Ο πάπας η αιτία των κακών

Ελληνική Πατρολογία:                  Κύριλλος Αλεξανδρείας

Ιεροσολύμων Δοσιθέου:                ΤΟΜΟΣ ΧΑΡΑΣ Πρακτικά Η΄ Οικουμενικής Συνόδου

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους:  Τόμος Ζ΄.

Κοντοστεργίου Δ. Καθ. ΑΠΘ:     Αι Οικουμενικαί Σύνοδοι

Ναυπάκτου Ιεροθέου:                  Εισήγηση στην ΔΙΣ για την αναγνώριση της Συνόδου, ως Οικουμενικής

Ράνσιμαν:                                       Δύση και Ανατολή σε Σχίσμα.