ΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΑΓΙΟΛΟΓΙΟ

Προλεγόμενα

Καθηγητοῦ Ἀντωνίου Μάρκου

Στή συνέχεια δημοσιεύουμε τά Προλεγόμενα τῆς Ἑλληνικῆς ἐκδόσεως τοῦ Ρωσικοῦ Ἁγιολογίου, τό ὁποῖο ἐκδόθηκε σέ ἰδιαίτερο τόμο 115 σελίδων τό 2005.

Μέ τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ καί διά πρεσβειῶν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καί Πάντων τῶν Ἁγίων Του, "ἰδίᾳ δέ τῶν ἐν Ρωσίᾳ ἁγιασάντων καί αὐτήν καί τόν κόσμον ἅπαντα ἁγιαζόντων", ὁλοκληρώθηκε ἡ διαρκείας πλέον τῶν δώδεκα ἐτῶν ἐρευνητική ἐργασία πάνω στό Ρωσικό Ἁγιολόγιο. Παραδίδεται - πλέον - ἡ ἐργασία (ἐνδιάμεσα ἔγιναν κάποιες δημοσιεύσεις, οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται στό τέλος τοῦ παρόντος βιβλίου), ὁλοκληρωμένη "κατά τό δυνατόν", στούς ἁγιοφίλους πιστούς - σέ ὅλους ὅσοι ἀναγνωρίζουν τήν ἀνάγκη τῶν πρεσβειῶν τῶν Ἁγίων τοῦ Θεοῦ πρός Αὐτόν στή ζωή τους - καί σέ ὅλους ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ τό Ἁγιολόγιο (στούς εἰδικούς, ἐκκλησιαστικούς καί ἀκαδημαϊκούς), μέ ἐλπίδα στή μνημόνευση ἀπό τούς πρώτους "ἐν ὥρᾳ προσευχῆς" τῶν κοπιασάντων καί στήν ἐπιείκια τῶν δευτέρων, γιά τίς ἐλλείψεις πού ἀσφαλῶς ὑπάρχουν.
Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας, ἡ μεγαλύτερη σέ ἔκταση καί πληθυσμό Ὀρθόδοξη τοπική Ἐκκλησία, ἔχει - ὅπως εἶναι φυσικό - ἕνα τῶν μεγαλυτέρων τοπικῶν Ἁγιολογίων. Στά 1.000 ἔτη τῆς Ἱστορίας Της - τά ὁποῖα τιμήθηκαν πανηγυρικά τό 1988 - ἀνέδειξε ἑκατοντάδες Ἁγίους ὅλων τῶν ἁγιολογικῶν χορῶν (λίγους Μάρτυρες στήν ἱστορική Της ἀρχή, δεκάδες Ὁσίους, Ἱεράρχες, Ἱσαποστόλους καί Σαλούς στή συνέχεια καί κυρίως χιλιάδες ἐπωνύμους καί ἀνωνύμους Νεομάρτυρες, μετά τήν ἐπικράτηση τῶν ἀθεϊστῶν, κατά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1917). Ἀρκετοί ἀπό τούς Ἁγίους αὐτούς - ὅπως ὁ ὅσ. Σεραφείμ τοῦ Σάρωφ , ὁ ἅγ. Ἰωάννης τῆς Κροστάνδης, οἱ Στάρετς τῆς Ὄπτινα καί ἡ διά Χριστόν Σαλή Ξένη τῆς Πετρουπόλεως - ἔγιναν οἰκουμενικά γνωστοί καί καταχωρήθηκαν στά Ἁγιολόγια καί ἄλλων τοπικῶν Ἐκκλησιῶν. Στή χώρα μας ὁ ἁγιολογικός πλοῦτος τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας ἔγινε γνωστός κυρίως χάρις στίς ἐκδόσεις τῆς Μονῆς Παρακλήτου (Ὠρωποῦ Ἀττικῆς) καί στίς μεταφράσεις - ἐκδόσεις τοῦ Ἐλλογ. κ. Πέτρου Μπότση.

Τό Ρωσικό Ἁγιολόγιο παρουσιάζει κάποιες ἰδιαιτερότητες.
α. Μία σημαντική εἶναι ἡ διάκριση τῶν ἱερῶν προσώπων σέ "Ἁγίους" καί "Μακαρίους", κατά τά πρότυπα τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν. Ἀσφαλῶς πρόκειται γιά Δυτική ἐπίδραση, τήν ὁποία δέχθηκε ἡ Ρωσική Ἐκκλησία ἀπό τήν βασιλεία τοῦ Μεγάλου Πέτρου καί μετά. (Βλ. σχ. J. Bua, "Ἡ ἁγιοποίησι στή Ρωσική Ἐκκλησία", στήν "Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Καθολικῆς Θεολογίας", τ. 2, σελ. 1659· ἐπίσης Στυλ. Παπαδοπούλου, "Διαπίστωσις καί διακήρυξις τῆς ἁγιότητος τῶν Ἁγίων", στήν Ἐφημερίδα "Ὀρθόδοξος Τύπος", φ. 841 - 844· καί Ἀντ. Μάρκου, "Μελέτη περί Ἁγίων καί θαυμάτων...", στό Περιοδικό "Ὀρθόδοξος Πνοή", φ. 18/1999, σελ. 115 - 128). Πάντως ὁ διαχωρισμός αὐτός, γίνεται δεκτός ὑπό τήν ἔννοια τῶν τοπικά καί εὑρύτερα τιμωμένων Ἁγίων.
β. Ἄλλη ἰδιαιτερότητα ἀφορᾶ τήν χρήση τῶν εἰδωλολατρικῶν καί ὄχι τῶν χριστιανικῶν ὀνομάτων, σέ πολλούς Ἁγίους τῆς πρώτης χριστιανικῆς περιόδου τῆς Ρωσικῆς Ἱστορίας. Λ.χ. οἱ Ἰσαπόστολοι ἅγ. Βλαδίμηρος καί ἁγ. Ὄλγα, δέν εἶναι γνωστοί σάν Βασίλειος καί Ἑλένη· οἱ Παθοφόροι Βόρις καί Γκλέμπ, δέν ἀναφέρονται σάν Δαβίδ καί Ρωμανός· κ.ἄ. Ἡ ἰδιαιτερότητα αὐτή, ἐνῶ εἶναι ἀπαράδεκτη ἀπό Ὀρθόδοξη ἄποψη, δέν μπορεῖ "ἐν τούτοις" νά διορθωθεῖ καί ἔτσι στήν παροῦσα ἐργασία τίθενται τά ὀνόματα πού χρησιμοποιοῦνται στό Ρωσικό Ἁγιολόγιο.
γ. Χαρακτηριστική ἐπίσης ἰδιαιτερότητα τοῦ Ρωσικοῦ Ἁγιολογίου, ἀποτελεῖ καί τό γεγονός τῆς διπλῆς ἤ πολλαπλῆς μνήμης πολλῶν Ἁγίων. Σέ κάποιες περιπτώσεις διευκρινίζεται, ὅτι πρόκειται γιά Ἀνακομιδή Λειψάνου, σέ ἀρκετές ἄλλες ὅμως ὁ λόγος τῆς πλέον τῆς μιᾶς ἡμερομηνίας μνήμης παραμένει ἄγνωστος.
Σέ κάποιες πηγές (λ.χ. στό Ἐτήσιο Ἡμερολόγιο τῆς Ἀδελφότητος τοῦ ἁγ. Γερμανοῦ τῆς Ἀλάσκας), ὑπάρχει ἀναφορά "ἀσκητῶν, Ἱεραρχῶν καί Μαρτύρων, πολύ προσφάτων, ἁγίας ζωῆς, πού δέν ἔχουν ὅμως ἀκόμη ἀνακηρυχθεῖ". Γιά τίς περιπτώσεις αὐτές συνιστῶνται ἐπιμνημόσυνες δεήσεις. Ὅμως ἡ διαπίστωση τῆς ἁγιότητος εἶναι "πράξη ἐμπειρική, ἀποτέλεσμα θέας τῶν γεγονότων τῆς ζωῆς καί τῆς δράσεως τοῦ Ἁγίου, ἀλλά καί γνώσης πού ἀποκτᾶται μέσῳ ἀφηγήσεων ἤ γραπτῶν μαρτυριῶν", ἡ δέ Ἐκκλησιαστική Ἀρχή μιᾶς τοπικῆς Ἐκκλησίας, "δέν ἐλέγχει τήν ἁγιότητα τοῦ τάδε Ἁγίου, ἀλλά διακηρύσσει τήν ἤδη διαπιστωμένη ἁγιότητα, διακηρύσσει - τελικά - τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ὁ τάδε ἀποθανών πιστός εἶναι Ἅγιος καί πρέπει νά θεωρεῖται καί νά τιμᾶται ὡς Ἅγιος" (Στ. Παπαδοπούλου, αὐτ., φ. 843, σελ. 1 & 4). Κριτήριο - δηλαδή - γιά τήν διακήρυξη τῆς ἁγιότητος ἑνός Ἁγίου εἶναι ἡ συνείδησις τοῦ Ὀρθοδόξου πληρώματος τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας, στούς κόλπους τῆς ὁποίας ἀναδείχθηκε ὁ νέος Ἅγιος, καί ὄχι ἡ ἀπόφασις μιᾶς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς (ἡ ὁποία πιθανῶς βαρύνεται μέ ἐκκλησιολογικές ἀποκλήσεις καί κανονικές παραβάσεις, ὅπως λ.χ. τό Σεργιανιστικό Πατριαρχεῖο Μόσχας).
Ἡ διάκριση, λοιπόν, αὐτή δέν ἔχει κάποια σκοπιμότητα, παρά τό γεγονός ὅτι ἡ ἁγιότητα κάποιων ἀπό τά ἀναφερόμενα πρόσωπα διακηρύχθηκε τελικά ἀπό Ἐκκλησιαστική Ἀρχή (λ.χ. τοῦ Μητροπολίτου Μόσχας Φιλαρέτου Ντροζντώφ, + 1867). Οἱ περιπτώσεις αὐτές ἀναφέρονται πάντως στήν παροῦσα ἐργασία, στόν κατά ἑορτολογική σειρά πίνακα τῶν Ἁγίων τοῦ Ρωσικοῦ Ἁγιολογίου.
Οἱ Ὁμολογητές Ἐπίσκοπος Γκλαζώφ Πέτρος (Λαντίγκιν, + 1957· 6η Φεβρουαρίου), Μοναχός Ἐπιφάνιος (Τσέρνωφ, + 1994· 15η Νοεμβρίου) καί Σέργιος (Νεῖλος, + 1929, 1η Ἰανουαρίου), προστέθηκαν ἀπό τόν συγγραφέα, διότι τιμῶνται εὑρύτατα ἀπό τήν Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν.
Στό θέμα τῶν Ρώσων Νεομαρτύρων, ὁ θόρυβος πού εἶχε ἀκολουθήσει τήν διακήρυξη τῆς ἁγιότητός τους ἀπό τήν Ρωσική Διασπορά (1981), ἀποδείχθηκε ὅτι ἦταν "θόρυβος ἐντυπώσεων", ἀφοῦ καί τό Πατριαρχεῖο Μόσχας προχώρησε μετά τήν κατάρρευση τοῦ λεγομένου ὑπαρκτοῦ σοσιαλισμοῦ, στήν διακήρυξη τῆς ἁγιότητος ὄχι μόνο τῶν Νεομαρτύρων, ἀλλά καί τοῦ δολοφονημένου Τσάρου Νικολάου Β' καί τῆς οἰκογενείας του (Περιοδικό "Ἐκκλησία", φ. 1/15.1.93, σελ. 43· βλ. ἀκόμη τήν Πράξη Διακηρύξεως τῆς ἁγιότητος τῶν Νεομαρτύρων, ἀπό τήν Ἰωβηλαία Σύνοδο, 13 - 16 Αὐγούστου 2000, στόν Ναό τοῦ Σωτῆρος τῆς Μόσχας).
Ἡ ἐργασία αὐτή καλύπτει τούς Νεομάρτυρες τοῦ Ρωσικοῦ Ἁγιολογίου πού γίνονται δεκτοί ἀπό τήν μαρτυρική Ρωσική Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν. Τό ἔτος 1927, ἔτος τῆς Σοβιετοποιήσεως τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας καί τοῦ Σεργιανιστικοῦ Σχίσματος, ἀποτελεῖ κομβικό σημεῖο καί γιά τήν παροῦσα ἐργασία. Ἔτσι δέν περιλαμβάνονται σ' αὐτήν πρόσωπα τά ὁποία ἀπεβίωσαν μετά τό 1927, σέ κοινωνία μέ τόν Σεργιανισμό, καί τῶν ὁποίων ἡ ἁγιότητα διακηρύχθηκε ἀπό τό Πατριαρχεῖο Μόσχας. Αὐτό σέ καμμία περίπτωση δέν ἀποτελεῖ ἀμφισβήτηση τοῦ πιθανοῦ ἐναρέτου βίου ἤ καί τῶν διώξεων πού ὑπέστησαν τά πρόσωπα αὐτά ἀπό τούς ἀθεϊστές. Ἄν - παρά τήν προσπάθεια πού καταβλήθηκε - διαπιστωθεῖ, ὅτι ἔχει παρεισφρύσει στούς καταλόγους πρόσωπο τό ὁποῖο ἀνῆκε στό Σερ-γιανιστικό Πατριαρχεῖο Μόσχας, παρακαλοῦμε νά τεθεῖ ὑπ' ὄψη μας, ὥστε νά διορθωθεῖ σέ μελλοντική ἐπανέκδοση.
Τό θέμα τῶν Ρώσων Νεομαρτύρων τοῦ ἀθεϊστικοῦ διωγμοῦ εἶναι ἰδιαιτέρως λεπτό καί σοβαρό, διότι:
α. Σέ διάφορες πηγές ἀναφέρονται περιπτώσεις μετά τήν Σοβιετοποίηση τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας (1927), χωρίς νά διευκρινίζεται ἄν πρόκειται γιά μέλη τῆς Ἐκκλησίας τῶν Κατακομβῶν ἤ τῶν ὑποταγμένων στήν ἀθεϊστική ἐξουσία καί συνεργαζομένων μέ αὐτήν Σεργιανιστῶν· καί
β. Τό ἴδιο τό Πατριαρχεῖο Μόσχας, στήν Ἰωβηλαία Σύνοδο τῆς Μόσχας (13 - 16 Αὐγούστου 2000, Καθεδρικός Ναός τοῦ Σωτῆρος), προχώρησε στήν διακήρυξη τῆς ἁγιότητος 1.200 περίπου προσώπων, ἀπό τά ὁποῖα πολλά τελειώθηκαν μετά τήν Σοβιετοποίηση, σέ κοινωνία μέ τόν Σεργιανισμό. (Τά σχετικά μέ τήν Σύνοδο αὐτή ὑπάρχουν σέ τόμο 300 σελίδων, ὁ ὁποῖος κυκλοφόρησε στήν Ἁγία Πετρούπολη τό 2000, μέ τόν τίτλο: "Ἡ Ἰωβηλαία Ἀρχιερατική Σύνοδος τῆς Ρωσικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας - Συλλογή ἀναφορῶν καί ἐγγράφων").
Γιά τό θέμα αὐτό ἔχει ὑπάρξει σοβαρός ἀντίλογος στήν ἴδια τήν Ρωσία. Εἶναι χαρακτηριστικά ὅσα ἀνέφερε ὁ Πρωθιερεύς Μιχαήλ Ἀντρώφ, σέ Ἔκθεσή του πρός τήν 8η Κληρικολαϊκή Σύναξη τῆς Ἐπισκοπῆς Σούζνταλ (τῆς "Αὐτονόμου Ρωσικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας" ὑπό τόν Μητροπολίτη Σούζνταλ Βαλεντῖνο), τόν Νοέμβριο τοῦ 2000:
"Τό καλοκαίρι αὐτοῦ τοῦ ἔτους, ἀντίτυπα τοῦ ἑβδομαδιαίου περιοδικοῦ "CONFINES OF AGE", ἄρχισαν νά κυκλοφοροῦν στήν Μόσχα. Αὐτή ἡ ἔκδοσις αὐτοχαρακτηρίζεται σάν "Δημόσια Ὀρθόδοξη Ἐφημερίδα" καί μᾶς πληροφορεῖ, ὅτι οἱ συνεργάτες της ἀνήκουν στό Πατριαρχεῖο. Στό 3ο τεύχος, τό ὁποῖο κυκλοφόρησε ἀμέσως μετά τό τέλος τῆς "Συνόδου τοῦ Ἰωβηλαίου" τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας, ἡ στήλη τοῦ ἐκδότη ἀρχίζει μέ τίς ἀκόλουθες φράσεις: "Διάφοροι Ἱερεῖς καί Ἐπίσκοποι τούς ὁποίους γνωρίζουμε, μᾶς ἔχουν ρωτήσει ἄν θά ἀναφερθοῦμε λεπτομερῶς στά ἀποτελέσματα τῆς τελευταῖας Συνόδου. Θά ἀπαντήσουμε ΟΧΙ. Ἄν ἀρχίσουμε νά ἀσχολούμεθα μέ τίς δραστηριότητες τῆς Συνόδου, μέ ἕνα καθαρά ἔντιμο καί Ὀρθόδοξο τρόπο, τότε θά πρέπει νά γράψουμε γιά τέτοιες ἄγριες κανονικές παραβάσεις, τέτοιες ἀπίστευτες οἰκουμενιστικές καί φυλετικές παραχωρήσεις, ὥστε ὅλη ἡ ἐφημερίδα δέν θά ἔφτανε νά τά περιγράψει"!
Σχετικά μέ τόν θέμα τῆς διακηρύξεως τῆς ἁγιότητος τῶν Νεομαρτύρων, ὁ ἴδιος Πρωθιερεύς σημειώνει: "Ὁ Μητροπολίτης Σέργιος καί ἡ "Σύνοδός" του, μέ ἀπόφαση τῆς 16. 3. 1928, ἔθεσε σέ ἀργία τούς Ἐπισκόπους Βίκτωρα (Ostrovindov), Δημήτριο (Bui) κ.ἄ., παρέπεμψε σέ δίκη τόν Μητροπολίτη Ἀγαθάγγελο τοῦ Γιαροσλάβ, τόν Ἀρχιεπίσκοπο Σεραφείμ τοῦ Ἄγκλιχ καί τούς Ἐπισκόπους Βαρλαάμ τοῦ Πέρμ, Εὐγένιο τοῦ Ροστώφ, Δημήτριο τοῦ Γκντώφ καί Ἱερόθεο τοῦ Νικόλσκ καί εἰσηγήθηκε τήν καθαίρεση τῶν Μητροπολιτῶν Ἀγαθαγγέλου καί Ἰωσήφ... Ἡ "Ἰωβηλαία Σύνοδος" ἀνακήρυξε Νεομάρτυρες, αὐτούς πού εἶχαν ἀποκηρύξει τόν Σεργιανισμό"!
Ὅπως φαίνεται, τό Πατριαρχεῖο Μόσχας προχώρησε σέ κινήσεις σκοπιμότητος, μέ σκοπό γιά νά ἐπαναφέρει στήν δικαιοδοσία του τό ποίμνιο τῶν Κατακομβῶν. Στίς κινήσεις αὐτές περιλαμβάνεται καί ἡ διακήρυξις τῆς ἁγιότητος πολλῶν Κατακομβιτῶν Ἁγίων, ὅπως τοῦ ὁσ. Θεοδοσίου τοῦ Μινβόντι Καυκάσου (+ 1948) καί τῆς ὁσ. Ματρώνας τῆς Μόσχας (τῆς ἀομάτου, + 1952), τῆς Τσαρικῆς Οἰκογενείας καί τῶν "Ἱδρυτῶν Πατέρων - Fοunding Fathers" (κατά τήν ἔκφραση τοῦ συγγραφέως Καθηγητοῦ Ἰβάν Andreev) τῆς Ἐκκλησίας τῶν Κατακομβῶν.
Στόν δημοσιευόμενο κατάλογο τῶν Νεομαρτύρων περιλαμβάνονται οἱ Νεομάρτυρες πρίν τήν Σοβιετοποίηση τοῦ Ρωσικοῦ Πατριαρχείου, ὅπως τούς δέχεται ἡ Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν (ἀρκετοί ἀπό τούς ὁποίους περιλαμβάνονται καί στήν Πράξη Διακηρύξεως τῆς Ἰωβηλαίας Συνόδου τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας). Σέ ἰδιαίτερο παράρτημα ἀναφέρονται οἱ Νεομάρτυρες πρίν τήν Σοβιετοποίηση, τήν μνήμη τῶν ὁποίων ἡ Ἰωβηλαία Σύνοδος θέτει κατά τήν Σύναξη τῶν Ρώσων Νεομαρτύρων, τήν 25η Ἰανουαρίου (πρῶτος ὁ Πατριάρχης Μόσχας Τύχων, θέσπισε σάν ἡμέρα κοινῆς μνήμης τῶν Ρώσων Νεομαρτύρων τήν 25η Ἰανουαρίου, ἡμέρα μαρτυρίου τοῦ Μητροπολίτου Κιέβου Βλαδιμήρου (25/1/1918).

Ἡ ἐργασία αὐτή θά εἶχε ἀντιμετωπίσει σημαντικές πρακτικές δυσκολίες, ἄν κατά τήν περίοδο 1992 - 94 δέν εὕρισκε θερμό ὑποστηρικτή τῆς προσπαθείας, τόν λόγιο Ἱερομόναχο π. Ἰωαννίκιο Προφητοηλιάτη, πρός τόν ὁποῖο ἐκφράζονται θερμές εὐχαριστίες. Εὐχαριστίες ἐκφράζονται καί στόν Ἱερέα π. Ἀνδρέα SIDNIEV, γιά τόν ἔλεγχο τῶν καταλόγων καί τήν ἐπιμέλεια τῆς ἐκδόσεως καί σέ ἀγαπητό ἐν Χριστῷ ἀδελφό ὁ ὁποῖος κάλυψε τήν δαπάνη ἐκδόσεως καί ἐπιθυμεῖ νά παραμείνει ἀνώνυμος.